بیانیهٔ کمیتهٔ مرکزی فرقهٔ دمکرات آذربایجان
هممیهنان مبارز!
هشتاد سال از خیزش بزرگ ۲۱ آذر میگذرد؛ خیزشی که نه یک رویداد محلی، بلکه نقطهٔ اوج یک قرن مبارزهٔ مردم آذربایجان برای آزادی، عدالت اجتماعی و دموکراسی واقعی در ایران بود. فرقهٔ دمکرات آذربایجان وارث حقیقی انقلاب مشروطیت، ادامهدهندهٔ راه ستارخان و خیابانی، و تجسم ارادهٔ تاریخی خلق آذربایجان برای رهایی از ستم ملی و طبقاتی است.
در دههٔ ۱۳۲۰، دولت مرکزگرای فاسد تهران ناتوان از ادارهٔ کشور بود؛ قحطی، ناامنی، اشغال نظامی، تبعیض فرهنگی و چپاول اقتصادی مردم را به ستوه آورده بود. در چنین شرایطی، جنبش ۲۱ آذر پاسخ سازمانیافتهٔ خلق آذربایجان به دههها بیعدالتی، استبداد و تحقیر فرهنگی بود. این جنبش پرچم عدالت، آزادی و خودمختاری دمکراتیک را برافراشت و برای نخستین بار در تاریخ ایران، ادارهٔ مردمی و مترقی را در عمل پیاده کرد.
ـ۱. خاستگاهها و زمینههای جنبش انقلابی ۲۱ آذر
ــ پیوند تاریخی با جنبشهای آزادیخواهانه
فرقهٔ دمکرات آذربایجان بر شانهٔ نسلهایی ایستاده بود که برای آزادی جنگیدند:
مجاهدان مشروطه و فدائیان ستارخان و باقرخان؛ جنبش آزادیخواهانهٔ خیابانی؛ نیروهای چپگرا، مترقی و خلقی آذربایجان.
ـ۲۱ آذر ادامهٔ منطقی همان خط رهاییبخش بود.
ــ بحران دولت مرکزی و بیاعتباری استبداد
شکست دولتهای پیدرپی و فروپاشی اقتدار شاه جوان؛ سلطهٔ سیاسی ـ نظامی آمریکا و انگلیس بر کشور؛ تاختوتاز خانها، ژاندارمها و فئودالهای مرتجع بر زندگی مردم؛ فساد ساختاری و بیتوجهی مطلق به آذربایجان.
ــ فقر، قحطی و بیعدالتی اجتماعی
قحطی مرگبار ناشی از سوءمدیریت و احتکار؛ عقبماندگی تحمیلی در صنعت و کشاورزی؛ ستم ارباب–رعیتی علیه دهقانان؛ نابسامانیهای شهری و روستایی، حاشیهنشینی و محرومیت.
ــ تبعیض فرهنگی و سرکوب زبان مادری
سیاست ضدفرهنگی پهلوی برای حذف هویت آذربایجانی؛ ممنوعیت آموزش ترکی، تعطیلی مطبوعات و تغییر نامهای اصیل؛ تلاش سازمانیافته برای محو فرهنگ، زبان و تاریخ یک خلق.
ـ۲. تأسیس فرقهٔ دمکرات و ایجاد حکومت ملی آذربایجان
ــ شکلگیری بدیل مترقی
در برابر ناتوانی دولت مرکزی در پاسخگویی به مطالبات خلق آذربایجان، فرقهٔ دمکرات با برنامهای روشن، رادیکال و مردمی پا به میدان گذاشت:
رسمیت زبان ترکی، اصلاحات ارضی، عدالت اجتماعی، خودمختاری دمکراتیک در چارچوب ایران.
ــ سازمانیابی تودهای در کمتر از چند ماه
صدها شعبهٔ حزبی؛ دهها هزار عضو از کارگران، دهقانان، زنان، معلمان و روشنفکران؛ شوراهای مردمی، اتحادیههای کارگری و دهقانی؛ مطبوعات آزاد و روزنامهٔ «آذربایجان». فرقهٔ دمکرات حزب پیشرو خلق آذربایجان شد.
ــ تأسیس حکومت ملی – ۲۱ آذر ۱۳۲۴
حکومت ملی آذربایجان نخستین تجربهٔ عملی دموکراسی مردمی و عدالت اجتماعی در ایران بود:
تشکیل کنگرهٔ ملی، وزارتخانههای کارآمد محلی، دانشگاه تبریز، آموزش به زبان مادری، اصلاحات ارضی، مبارزهٔ قاطع با فساد و فئودالیسم، مشارکت بیسابقهٔ زنان در سیاست.
ـ۳. خیانت، یورش ارتجاع و سرکوب خونین
ــ پیمانشکنی دولت مرکزی
فرقهٔ دمکرات با دولت قوام مذاکره کرد و خواهان راهحل مسالمتآمیز بود، اما دولت مرکزی، با چراغ سبز انگلیس و آمریکا، توافقها را لگدمال کرد.
ــ لشکرکشی ارتجاع و امپریالیسم
ارتش وابسته، با حمایت سیاسی ـ لجستیکی واشنگتن و لندن، به آذربایجان یورش برد؛ خانها، فئودالها، ژاندارمها و روحانیت مرتجع در سرکوب همراه شدند؛ هزاران تن شهید، اعدام یا زندانی شدند؛ موج بزرگ آوارگی، مهاجرت اجباری, مصادرهٔ اموال و کتابسوزان در تبریز و شهرهای دیگر شکل گرفت؛ مدارس، انجمنها و رسانههای ترکی تعطیل و نابود شدند.
این سرکوب خونین، یکی از سیاهترین صفحات تاریخ معاصر ایران است.
ـ۴. اهمیت تاریخی ۲۱ آذر و میراث پایدار آن
نخستین تجربهٔ کارآمد تمرکززدایی و دموکراسی محلی؛ تحقق عدالت اجتماعی و آموزش مترقی؛ الگوی قابل تکرار برای ادارهٔ مدرن و مردمسالار کشور؛ اثبات این حقیقت که تمرکزگرایی سدّ اصلی توسعه، عدالت و همبستگی ملی است. مطالبات ۲۱ آذر هنوز زنده، مشروع و ضروریاند.
ـ۵. شرایط امروز استانهای آذربایجان
ــ بحرانها و تبعیض ادامهدار
تمرکز مطلق قدرت در تهران؛ نگاه امنیتی به فرهنگ و زبان آذربایجانی؛ رکود صنعتی، نابودی کشاورزی، بحران آب و محیط زیست؛ گسترش حاشیهنشینی و نابسامانی شدید شهرها و روستاها؛ فرار مغزها و مهاجرت جوانان.
ــ ظرفیتهای بزرگ اما بلااستفاده
موقعیت راهبردی مرزی؛ نیروی انسانی تحصیلکرده؛ کشاورزی و صنایع مادر؛ فرهنگ پویا و جامعهٔ مدنی پرتوان.
ـ۶. برنامهٔ عملی فرقهٔ دمکرات آذربایجان
ــ اصول بنیادین سیاسی
دفاع از تمامیت ارضی؛ تمرکززدایی واقعی؛ عدالت اجتماعی؛ احیای محیط زیست؛ حقوق فرهنگی و زبانی خلق آذربایجان.
ــ اقدامات فوری
آغاز گفتوگوی ساختاری میان دولت و نمایندگان واقعی مردم؛ بودجهٔ اضطراری برای مهار فقر و بیکاری؛
آموزش عمومی زبان مادری؛ مداخلهٔ فوری برای احیای دریاچهٔ ارومیه.
ــ برنامهٔ میانمدت
تمرکززدایی قضایی و اداری؛ نوسازی صنایع، اصلاح کشاورزی و گسترش تجارت مرزی؛
تقویت رسانهها، هویت فرهنگی و نهادهای مدنی.
ــ اهداف بلندمدت
ایجاد صندوق توسعهٔ منطقهای؛ تحول بنیادین در آموزش و دانشگاهها؛ توسعهٔ پایدار، گردشگری و اقتصاد سبز؛ تضمین حقوق کامل زبانی و عدالت اجتماعی پایدار.
سخن پایانی
جنبش ۲۱ آذر، جنبش رهاییبخش خلق آذربایجان و فرقهٔ دمکرات، فرزند آگاه تاریخ و دشمن سازشناپذیر استبداد، ارتجاع و امپریالیسم بود.
این جنبش نه جداییطلبانه، بلکه کوششی برای ساختن ایرانی دموکراتیک، عادلانه و چندفرهنگی بود.
اگرچه با سرکوب خونین متوقف شد، اما تاریخ ثابت کرده است که ایدهها را نمیتوان کشت.
امروز، هشتاد سال پس از ۲۱ آذر، همان خواستهها — خودمختاری دمکراتیک، زبان مادری، عدالت اجتماعی و توسعهٔ متوازن — هنوز شرط بنیادین رهایی و پیشرفت آذربایجان و سراسر ایران است.
گرامی باد خاطرهٔ تابناک شهدای فرقهٔ دمکرات آذربایجان و دیگر مبارزان کشور
برقرار باد پیوند احزاب و سازمانهای سیاسی رهایبخش و آزادیخواه
کمیتهٔ مرکزی فرقهٔ دمکرات آذربایجان
آذر ۱۴۰۴