جنبش ۲۱ آذر آذربایجان، در ۱۳۲۴ خورشیدی تبلور اراده‌ی آزادی‌خواهانه‌ و عدالت‌طلبانه‌ی مردم ما در این بخش از کشور بود. هشتاد سال پیش در چنین روزی، مبارزه‌ی مطالباتی مردم زحمتکش آذربایجان و نمایندگان آنان که در «فرقه دمکرات آذربایجان» متشکل شده بودند برای استقرار مناسباتی عادلانه و بهره‌مندی آزادانه از حقوق حقه‌‌شان به ثمر نشست. در این روز بود که حکومت ملی آذربایجان به رهبری فرقه و در رأس آن زنده یاد جعفر پیشه وری به عنوان بخشی خودگردان در چارچوب کشور اعلام موجودیت کرد. حکومتی که گرچه فقط یک سال پائید اما با پیاده‌کردن برنامه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی درخشان در ظرف زمانی بس کوتاه، تاثیرات بس ماندگاری بر تحولات اجتماعی کشور نهاد. عمده دستاورد جنبش ۲۱ آذر، برنامه‌های انقلابی و اصلاحی آن بود.      

از اولین اقداماتی که «حکومت» خودمختار آذربایجان در دستور کار خود قرار داد، اصلاحات ارضی و تقسیم عادلانه‌ی زمین‌های کشاورزی بزرگ مالکان میان دهقانان بود که زیر ستم اربابان و خوانین مجبور بودند در نازل‌ترین شرایط کار به سختی زندگی کنند. تاسیس مدارس و تحصیل به زبان مادری برای دختران و پسران، اختصاص بودجه و امکانات لازم برای آغاز اجرای طرح‌های عمرانی در روستاها و شهرها که قسماً هم در همان زمان کوتاه به بهره‌برداری رسیدند، به رسمیت شناختن حق رای زنان، میدان دادن به تشکل‌های صنفی و سیاسی و همچنین تاسیس و تقویت نهادهای مدنی چونان کانال‌های مشارکت مردمی در اداره‌ی امور اجتماعی از دیگر نمونه اقداماتی است که در آن زمان عملیاتی شد و تا زمانی که حکومت ملی آذربایجان برقرار بود سرعت، گسترش و عمق یافت. شکوفایی فرهنگ نوشتاری و تصویری زبان ترکی آذربایجانی و رونق شعر و سرود و هنر تئاتر به این زبان نمودهای درخشانی از اعتلا‌بخشی‌ فرهنگی در آذربایجان طی همین زمان بود.  

اما هنوز یکسال از اعلام موجودیت حکومت ملی آذربایجان نگذشته بود که تلاش‌های مسئولانه برای ایجاد تفاهم و توافق با دولت مرکزی ناکام ماند و در پی خروج قوای اتحاد شوروی از ایران، حکومت پهلوی سیاست سرکوب جنبش ۲۱ آذر  را به اجرا گذاشت. با لشکرکشی ارتش و نیروهای انتظامی، مدافعان حکومت ملی آذربایجان بعد از میزانی از مقاومت عقب نشستند و با در هم شکسته شدن این حکومت نوپا، ارتجاع دوباره بر منطقه چیره گشت. 

اربابان، زمین‌داران بزرگ و روحانیون حامی آنان در ائتلاف با یکدیگر و زیر سایه‌ی دستگاه سرکوب حکومت مرکزی به جایگاه چپاولگری خویش بازگشتند. هزاران نفر از مردم آذربایجان که در صفوف مدافعان حکومت ملی فعالیت داشتند کشته، دستگیر و یا مجبور به ترک وطن شدند. گستردگی کشتار و قساوت‌هایی که مرتجعان محلی از طریق لومپن‌های مزدور تحت چتر حمایتی نیروی اعزامی از مرکز عاملان حکومتی مرتکب شدند چنان گسترده بود که رژیم شاه هم نخواست آمار دقیقی از این کشتار به دست دهد. تعدادی از سران فرقه دمکرات و نیز نفرات زیادی از فدائیان اعدام و یا به زندان‌های طولانی محکوم شدند و خیل بیشتر رهبران و بدنه‌ی جنبش به ناگزیر ترک دیار گفتند و به شوروی پناهنده شدند. مجلس ملی آذربایجان منحل و ابر سیاه استبداد آسمان آذربایجان را فراگرفت و این منطقه از کشور برای سال‌ها زیر گرد مرگ و رعب فرورفت. جنایات رژیم اما هرگز فراموش نشد همانگونه که شعله‌ی پرسشگری و بازنگری در این تجربه ناکام از اذهان روشنفکری آذربایجان بیرون نرفت.

جنبش ملی دمکراتیک آذربایجان در ۲۱ آذر پاسخی بود به یک نیاز تاریخی و تبلور اراده‌ای طالب آزادی، برابری و کرامت انسانی. خلاصی از تبعیض ملی را آرزو داشت و رفاه عمومی را هدف خود می‌دانست. این جنبش نه قصد جدایی از ایران بلکه عزت، احترام متقابل و زندگی سعادتمند را برای همه‌ی ایرانیان می‌خواست. 

حفظ خاطره‌ی جنبش ۲۱ آذر و زنده نگاه داشتن آرمان‌های این برآمد تاریخی، در کنار بازنگری نقادانه‌ و آسیب شناسانه‌ی آن‌ به ویژه در بخش حفظ استقلال عمل لازمی که نیاز داشت، دو وظیفه مسئولانه و دلسوزانه هر مدعی عدالت و آزادی با هدف درس آموزی و تجربه اندوزی است. 

استبداد ستم شاهی در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ موقتاً پیروز شد. اما هرگز نتوانست میل و اراده‌ی مردمان ایران را برای تحول بنیادین و کنار زدن نظم اقتدارگرایانه و دستوری خاموش کند. 

امروز در هشتادمین سالگرد جنبش ۲۱ آذر، شاهدیم که چگونه جنبش هویت طلبی در آذربایجان و سایر مناطق ایران با اتکاء بر به بنیان‌های دمکراتیک و تعهد به همبستگی با دیگر مولفه‌های تشکیل دهنده‌ی کشور، علیرغم سرکوب‌های جمهوری اسلامی و تاریخ سازی های جعلی حامیان استبداد ولایی و سلطنتی، همچنان حضور پررنگی در حیات سیاسی داشته و یکی از ستون‌های انکار نشدنی در برپایی فردای آزاد و دمکراتیک ایران با شهروندانی برابر حقوق در ساختار یک جمهوری سکولار دمکرات هستند که به باور حزب ما فدرالیسم مناسب‌ترین شکل عدم تمرکز برای آن است. 

زنده باد آرمان‌های برنامه‌ای ترقیخواهانه‌ی جنبش ۲۱ آذر!

گرامی باد یاد و خاطره‌ی تمام آنانی که با جانفشانی این روز را ثبت تاریخ مبارزات آزادیخواهانه‌ی میهنمان کردند. 

گروه کار ملی و قومی حزب چپ ایران 

جمعه ۲۱ أذر ۱۴۰۴