آتش‌سوزی هیرکانی: نابودی میراث میلیون‌ساله
نزدیک به سه هفته است که بخشی از جنگل‌های هیرکانی در منطقه «الیت» مازندران در آتش می‌سوزد. جنگل‌هایی با قدمت میلیون‌ها سال که در فهرست میراث طبیعی یونسکو ثبت شده‌اند و یکی از کمیاب‌ترین اکوسیستم‌های کره زمین به شمار می‌آیند.
در این مدت، ده‌ها هکتار از پوشش گیاهی، درختان کهنسال، نهال‌های جوان و حتی لایه‌های حاصلخیز خاک از بین رفته است. گزارش‌های محلی از مرگ شمار زیادی از حیوانات خبر می‌دهند. هنوز هم «کُنده‌سوزی‌ها» و نقاط پراکنده‌ی آتش ادامه دارد و زخم عمیقی بر پیکره جنگل باقی است.
هیرکانی کجاست و چرا این‌قدر مهم است؟
جنگل‌های هیرکانی، کمربندی سبز در امتداد ساحل جنوبی دریای خزر، از گیلان تا گلستان را دربر می‌گیرد و به‌دلیل قدمت ۲۵ تا ۵۰ میلیون ساله، به «موزه زنده طبیعت» معروف است.
این جنگل نه‌تنها پناهگاه هزاران گونه گیاهی و جانوری است، بلکه نقش حیاتی در تنظیم اقلیم شمال ایران، کنترل سیلاب‌ها، حفظ رطوبت و تثبیت خاک دارد. نابودی بخشی از هیرکانی، در واقع نابودی بخشی از حافظه زمین است. ضایعه‌ای که هرگز قابل جایگزینی نیست.
مسئولان چه کردند؟
با وجود هشدارهای اولیه و حجم فاجعه، واکنش رسمی به آتش‌سوزی با تأخیر جدی و اختلال در هماهنگی همراه بود.
* فقدان فرماندهی واحد: نیروها پراکنده اعزام شدند و خبری از مدیریت واحد بحران نبود.
* کسری تجهیزات: تجهیزات کافی، به‌ویژه در روزهای نخست، در منطقه وجود نداشت.
* کمک خارجی: ایران مجبور شد از ترکیه درخواست کمک کند و هواپیما و بالگردهای آب‌پاش ترک وارد عملیات شدند.
* تأخیر داخلی: هواپیماهای ایلوشین سپاه نیز با تأخیر وارد عمل شدند، در حالی که نقش آن‌ها می‌توانست از ابتدا تعیین‌کننده باشد.
* اولویت‌بندی اشتباه: دهیار الیت، سینا اسفندیاری، به‌جای تقدیر، به دلیل بیان واقعیت‌های میدانی بازداشت شد. نشانه‌ای روشن از اینکه به‌جای مدیریت مؤثر بحران، کنترل روایت و سانسور خبری اولویت بیشتری یافته است.
علت آتش‌سوزی چیست؟
پاسخ قطعی‌ای ارائه نشده، اما چند عامل اصلی در ترکیب با یکدیگر مطرح است:
* عامل انسانی و سودجویی: منابع محلی احتمال «خطای انسانی»، «شکارچیان» یا «آتش‌سوزی عمدی» برای تغییر کاربری و ویلاسازی را مطرح کرده‌اند. در سال‌های اخیر زمین‌خواری، معدن‌کاوی و تخریب جنگل برای پروژه‌های پرسود، تهدیدی جدی برای شمال ایران شده است.
* تغییرات اقلیمی: گرمایش زمین، کاهش شدید رطوبت خاک و افزایش دما، ریسک حریق را به‌طرز چشمگیری بالا برده است.
* فقدان مدیریت پیشگیرانه: پاک‌سازی پوشش خشک کف جنگل، آموزش محلی، پایش ماهواره‌ای دقیق و آماده‌باش فصلی، در عمل جدی گرفته نشده است.
ترکیب این عوامل، هیرکانی را به منطقه‌ای با حساسیت بالا به حریق تبدیل کرده است. حساسیتی که دولت فاقد سازوکار کافی و تجهیزات لازم برای مدیریت آن است.
تفاوت کلیدی با مدیریت جهانی آتش‌سوزی
آتش‌سوزی جنگلی در جهان پدیده‌ای فراگیر است و کشورهای پیشرفته هم با بحران مواجه می‌شوند. اما تفاوت اساسی در مدیریت پیشگیرانه است:
* ایجاد مانع‌های آتش‌بر استاندارد،
* پاک‌سازی دوره‌ای و علمی پوشش خشک،
* سامانه‌های هشدار سریع،
* آموزش عمومی هدفمند،
* مدیریت واحد و پاسخگویی سریع.
در ایران، علاوه بر عامل تغییرات اقلیمی، سوءمدیریت، ضعف زیرساخت‌ها و فساد زمین‌خواری سهم بسیار بزرگ‌تر و تعیین‌کننده‌تری در آغاز، گسترش و طولانی‌شدن فاجعه آتش‌سوزی دارد.
مردم چه می‌توانند بکنند؟
۱. آگاهی‌رسانی و مطالبه‌گری
انتشار خبر، یادآوری اهمیت جهانی هیرکانی و مطالبه شفافیت، بزرگ‌ترین ابزار جامعه مدنی است. سکوت، همدست نابودی است.
۲. گزارش موارد مشکوک
مشاهده دود، رفتار مشکوک (مانند تخریب یا آتش کوچک) یا حفاری باید فوراً و با شجاعت به یگان حفاظت منابع طبیعی گزارش شود.
۳. فشار مدنی برای اصلاحات ساختاری
* تدوین قانون سختگیرانه‌تر و بدون استثنا برای تغییر کاربری جنگل‌ها
* تقویت گشت‌های حفاظتی و اطفای حریق محلی
* افزایش بودجه تجهیزات اطفای هوایی مدرن
* ایجاد فرماندهی واحد و مستقل برای مدیریت بحران‌های طبیعی
* شفاف‌سازی و رسیدگی علنی به خطاهای مدیریتی.
۴. مشارکت محلی در پیشگیری
داوطلبان محلی، کوهنوردان، انجمن‌های محیط زیستی و مردم بومی می‌توانند در پاک‌سازی جنگل و کاهش مواد قابل اشتعال نقش مستقیم داشته باشند.
جنگل هیرکانی فقط یک زیست‌بوم زیبا نیست. سرمایه ملی، جهانی و حافظه زمین است. آینده زیست‌محیطی ایران بدون آن فقیرتر، ناپایدارتر و آسیب‌پذیرتر خواهد بود.
فاجعه الیت، زنگ هشداری برای همه ماست: اگر مدیریت ناکارآمد، فساد زمین‌خواری و بی‌تفاوتی عمومی ادامه یابد، فردا بخش‌های بزرگ‌تری از هیرکانی از دست خواهد رفت.
حفاظت از طبیعت، مسئولیت دولت است. اما در برابر حکومتی که مسئولیت نمی‌پذیرد، مردم آخرین و مهم‌ترین سد دفاعی طبیعت‌اند. هیرکانی میراث میلیون‌ها ساله ماست—و نابودی آن خیانتی است به نسل امروز و فردا.
دوشنبه ۳ آذر ۱۴۰۴ - ۲۴ نوامبر ۲۰۲۵