خیز جدید در آسیای مرکزی

به دنبال اعلام استراتژی نوین آمریکا در قبال افغانستان، اهمیت رابطه با کشورهای منطقه آسیای مرکزی به‌ویژه قزاقستان و ازبکستان، و تاجیکستان و ترکمنستان در معرض توجه دوایر دولتی ایالات‌متحده آمریکا و شخص ترامپ قرارگرفته‌ است. اگر این روابط در دوران بوش (پسر) تنها محدود به استفاده نظامی از این کشورها، به‌ویژه ازبکستان و قرقیزستان باهدف پشتیبانی لجستیکی از نیروهای آمریکایی مستقر در افغانستان و نیز استفاده از پایگاه هوایی به‌منظور استقرار هواپیماهای جنگی آمریکا و صرفه‌جویی در هزینه‌های نظامی از طریق کوتاه‌تر شدن فاصله‌ها بودند؛ این بار اما همراه با عرصه‌های نظامی، مواردی نیز که کاملاً جنبه اقتصادی دارند، موضوع مذاکرات آمریکا با این کشورها هستند.

پشتیبانی لجستیکی هم‌زمان با تجارت

سردی روابط میان آمریکا و پاکستان، و تیرگی روابط با ایران، تنها راه برای تقویت لجستیکی از راه خشکی نیروهای آمریکایی در افغانستان، ارتباط با کشورهای آسیای مرکزی و در رأس آن‌ها ازبکستان و قزاقستان به‌مثابه 2 کشور نیرومند این منطقه را، برای آمریکا در اولویت و اهمیت استراتژیک قرار می‌دهد. البته این دومین بار است که آسیای مرکزی به‌ویژه ازبکستان، به دلیل مجاورت با کشور افغانستان، موردتوجه آمریکا قرار می‌گیرد. نخستین بار در سال‌های 2001 تا 2005 میلادی بود که آمریکا 2 پایگاه هوایی مستقر در ازبکستان و قرقیزستان، را جهت پشتیبانی از عملیات جنگی در افغانستان، اجاره کرده بود. در سال 2005 به دنبال بروز ناآرامی در شهر اندیجان، و سرکوب آن توسط ارتش ازبکستان، و متعاقباً، انتقاد شدید آمریکا از این سرکوب، دولت ازبکستان به آمریکا 6 ماه فرصت داد تا پایگاه را تخلیه کند، و این موجب سردی روابط 2 کشور گردید؛ تا اعلام سیاست نوین ترامپ در قبال چالش‌های منطقه‌ای و مواجهه با این چالش‌ها با استفاده از امکانات هر منطقه، اعلام گردید.

سفر هفته گذشته رئیس‌جمهور ازبکستان به آمریکا از نگاه مقامات 2 کشور "دوران نوینی در روابط" اعلام گردید؛ با توجه نکات موردگفتگو، می‌توان اذعان داشت که این مذاکرات متفاوت با گذشته، و این بار هم‌ نظامی و هم تجاری، انجام شدند. علاوه بر توافق در مورد همکاری در ارتباط با معضل افغانستان، قراردادی تجاری به ارزش 4,8 میلیارد دلار و نیز یک قرارداد فروش تجهیزات نظامی که رقم آن اعلام نگردید، از نتایج تاکنون علنی شده این مذاکرات‌. آمریکادر طی همین مذاکرات، پشتیبانی خود را از پیوستن ازبکستان به سازمان تجارت جهانی اعلام کرد.

هرچند سفر نظربایف، رئیس‌جمهور قزاقستان به آمریکا در ماه ژانویه سال جاری، نخستین سفر او به آمریکا نبود، اما یکی از پربارترین‌ها برای قزاقستان، محسوب می‌شود. در این دیدار 20 قرارداد تجاری در عرصه‌های گوناگون و به ارزش 7 میلیارد دلار به امضاء رسیدند. صادرات تیتان و انواع آلیاژهای آهن به آمریکا، در رتبه اول صادرات قزاقستان به آمریکا قرار دارند.

«مسیر لجستیکی شمال»

«مسیر لجستیکی شمال»، نامی است که به کریدور حمل‌ونقل تجهیزات پشتیبانی به افغانستان و نیز مبادله کالا با کشورهای ازبکستان و قزاقستان و نیز با شرکت گرجستان در دریای سیاه و آذربایجان در دریای خزر، و در ادامه خطوط آهن قزاقستان و ازبکستان به این مسیر داده‌شده است. اهمیت این مسیر در رقابتی است که با پروژه « احیای جاده ابریشم» از جانب چین، و نیز تحرک آمریکا در مناطقی که می‌توانند "حیاط خلوت روسیه" محسوب شوند، صورت می‌گیرد. در صورت پیشرفت این پروژه به‌گونه‌ای که مطلوب واشنگتن است، ترامپ و دستگاه اداری او با یک تیر چند نشان را خواهند زد.

روشن است که علاوه بر کسب امکانات نوین در منطقه حساس ژئوپلیتیکی آسیای میانه دیگر موضوع اصلی این پروژه، چین است که یا مجبور به رقابت با این پروژه و یا همکاری با آن خواهد شد. به‌ویژه «دوطرفه» بودن این امکان لجستیکی، برخلاف موارد سال‌های 2001 تا 2005، که فقط به شکل یک‌طرفه در ازای مبلغی، از ازبکستان و قرقیزستان استفاده می‌شد، این بار اما صدور کالا از کشورهای آسیای مرکزی به مقصد آمریکا، از همین مسیر صورت خواهد گرفت.

با توجه به شرایط می‌توان پیش‌بینی کرد که انتخاب چین، نه رقابت، بلکه همکاری با این مسیر باشد. در چنین صورتی، مهم‌ترین ضربه به موقعیت سیاسی پاکستان که در طول سالیان، به شکل نه متحد استراتژیک، بلکه "متحد" منافع خود در منطقه و هم‌پیمان تاکنون چین محسوب می‌شد، وارد خواهد آمد. تأثیر این ضربه به پاکستان، در عرصه حمایت از طالبان و تلاش این کشور به تأثیرگذاری بر روند تحولات در افغانستان، بروز خواهد کرد.

آنچه به دیگر کشورهای منطقه از جمله تاجیکستان و ترکمنستان مربوط می شود، از یکسو شاهد تلاش به برقراری مناسبات نظامی با تاجیکستان، و از سوی دیگر افزایش تحرکات دیپلماتیک در قبال ترکمنستان را انتظار باید کشید. نکته مهم در رابطه با هر 2 کشور، قرارداشتن آنها در مسیر انتقال مواد مخدر از افغانستان به مقصد روسیه و در ادامه اروپا، است. در ارتباط با ترکمنستان، حضور این کشور در پروژه خط لوله گاز «تاپی»، شامل کشورهای: ترکمنستان – افغانستان – پاکستان و هند است، که برخوردی جداگانه با ترکمنستان را در دستور کار مقامات واشنگتن قرارداده است.