«چپ بیش از هر زمان به متفکران نیاز دارد» – گفتگوی اومانیته با ایزابل استنجر، برگردان: باقر جهانبانی

روزنامه اومانیته، وابسته به حزب کمونیست فرانسه، در مجموعه مقالات تابستانی‌اش تحت نام « اندیشیدن به دنیای نوین » (Penser un monde nouveau. )، با ایزابل استنجر(Isabelle Stengers)، فیلسوف علوم و استاد دانشگاه بروکسل (بلژیک) مصاحبه ای انجام داده است. او با محکوم کردن جادوگری سرمایه داری، می گوید باید به نیروی یک جمع قدرتمند و چندگانه اعتقاد داشته باشیم.

ایزابل استنجر ابتدا به تحصیل در علوم فیزیک و شیمی پرداخت. تحقیقات علمی او در زمینه زمان و برگشت ناپذیری آن است. در سال ۱۹۷۹ با همکاری فیزیک دان بلژیکی روسی تبار، ایلیا پریگوژین (Ilya Prigogine)، برنده جایزه نوبل شیمی، کتاب « اتحاد نوین»(Nouvelle Alliance) را منتشر کرد. وی با گسترش مطالعات خود و با ارجاع به نظرات فوکو(Foucault) و دولوز(Deleuz)، به انتقاد از علم مدرن پرداخت و به قامت فیلسوف علم در آمد.

استنجر در مورد انتقاد از روانکاوی و بازدارندگی هیپنوتیزم از طریق آن کار کرده است. در دوران اخیر، او وقت خود را صرف تأمل پیرامون ایده «بوم شناسی شیوه ها» ، با بینشی الهام بخش و سازنده نمود. هفت جلد کتاب «جهان وطنی» و همچنین کتابهای دیگراو که به اقتصاد و سیاست (la Sorcellerie capitaliste, avec Philippe Pignarre, 2005) یا حتی فلسفه ( Penser avec Whitehead,) اختصاص دارند، ثمره این تحقیقات است. اخیرا به عنوان همکار نشریه Multitudes به طور فزاینده ای در زمینه سیاسی فعالیت می‌کند و کتاب «دوران فجایع و بلایا» (Au temps des catastrophes) را منتشر کرده است. در آخرین اثرش « علم دیگری امکان پذیر است!»( Une autre science est possible !)، (Empêcheurs de penser en rond/ La Découverte, 2013 (او این جستوجو ها را ادامه می دهد. کار بسیار متراکم و خلاق وی، هوای تازه تفکر برانگیزی است برای اندیشیدن به دنیای احتمالی دیگر، و منبع محرکی برای مبارزات ضد سرمایه داری.

اومانیته: شما درکتاب «دوران فجایع و بلایا» می گویید که داستان دیگری آغاز شده است. چه زمانی این گسست پیش آمده؟

ایزابل استنجر : در سال ۱۹۹۵ هنگامی که فرانسوی ها طی یک نظرسنجی تصورشان این بود که فرزندانشان سطح زندگی پائین تری خواهند داشت و دیگر به «پیشرفت» اعتقاد ندارند، من متقاعد شدم که اتفاق مهمی رخ داده است. از آن زمان ، ما بحران های مالی مکرر داشته ایم. کتاب «دوران فجایع و بلایا» ، قبل از این بحرانها نوشته شده است. در آن زمان ، شورش های گرسنگان در اثر سوداگری مالی و واقعه طوفان کاترینا(Nouvelle-Orléans) نمونه های بسیار برجسته ای بود از آنچه در آینده می توانستیم انتظار آن را داشته باشیم.

انفجار نابرابری های اجتماعی ، اختلال آب و هوا ، آلودگی … همواره ویرانی های بیشتر به وجود می آورد، اما روند رشد اقتصادی و رقابت ها همچنان حفظ می شود. من این کتاب را برای مقاومت در برابر ناامیدی نوشتم ، و برای کسانی که با وجود مشکلات سعی می کنند روایت دیگری را خلق کنند: گفته می شود که امروز پیش بینی پایان جهان و تمدن از پیش بینی پایان سرمایه داری آسان تر است. اما همه کسانی که تحقیق می کنند می دانند که احساس درماندگی بخشی از مشکلات است.

اومانیته: شما در مورد نیواورلئانی (Nouvelle-Orléans) در ابعادی جهانی صحبت می کنید

ایزابل استنجر : در نیواورلئان ، ما می دانستیم که طوفانی مانند کاترینا می تواند اتفاق بیفتد و سدها مقاومت نخواهند کرد، اما هیچ کاری نکردیم. همانطور که امروز خیلی چیزها را می دانیم و هیچ کاری نمی‌کنیم. و هنگامی که کاترینا، در ماه اوت ۲۰۰۵ اتفاق افتاد، ثروتمندانی که می توانستند، فرار کردند، دیگران باقی ماندند و به حال خودشان رها شدند. این همان چیزی است که در مقیاس جهانی اتفاق می افتد: وای برشکست خوردگان، یعنی بیچارگان.

اومانیته: پیش عنوان کتاب شما «مقاومت در برابر بربریتی که در راه است» می‌باشد که به شعار روزا لوکزامبورگ «سوسیالیسم یا بربریت» اشاره دارد، آیا شما احتمال چنین رخدادی را در آینده در نظر می‌گیرید؟

ایزابل استنجر : رزا لوکزامبوگ چنین می نویسد: «هنگامی که جنگ اول جهانی ۱۹۱۸-۱۹۱۴ آغاز شد ، پرولترها در آن شرکت کردند، آنها در میدان جنگ در حالی که ترانه ی برده ‌گان را زمزمه می کردند جان باختند». به همین دلیل است که او فریاد می‌زند، سوسیالیسم امری تضمین شده نیست، اما بربریت یک احتمال واقعی است. ما تا حدودی در وضعیتی مشابه سال ۱۹۱۴ قرار داریم. همه ما از مضرات جنگ اقتصادی بر جامعه آگاهی داریم، و با این حال، بطور جمعی ندای رقابت های «شکوهمند» را سر می دهیم. «ما خوب می دانیم ، اما..» ، یکی ازهمین «اما ها»، که مخرب ترین و هولناکترین آنهاست می گوید «مردم فقط امیدوارند گلیم خودشان را از آب بیرون بکشند. آنها خود خواه و کور دلند». با این حال، باید گفت: ما نمی دانیم که «مردم» قادر به چه کارهائی هستند زیرا آنها محصول تخریب سیستماتیک قدرت عمل و تفکرشان هستند، که جلوی طرح مشکلاتی که آنها را به طور جمعی نگران و تهدید می‌کند، می گیرد.

سرمایه‌داری فقط استثمار نیست، بلکه شاید حتی در درجه اول، سلب مالکیت نیز هست، و این از زمان سلب مالکیت تاریخی «زمین‌های عمومی» در انگلستان، زمانی که دهقانان بی‌زمین به جاده‌ها رانده شدند، وجود داشته است. بدین ترتیب فرهنگ عملی زندگی مشترک نابود شد. این سلب مالکیت امروز نیز به نام عقلانی‌سازی، صرفه‌جویی در وقت و نیاز به کنترل، بی‌وقفه ادامه دارد. ما ناتوان نیستیم؛ ما را به ناتوانی تنزل داده‌اند.

اومانیته: آیا فکر می کنید «سلطه سرمایه داری» ازطریق «جایگزین‌های جهنمی» برقرار شده است؟

ایزابل استنجر: جایگزین‌های جهنمی از زمانی مستقر شدند که پیشرفت قدرت بسیج خود را از دست داد. می توان آن را این چنین خلاصه کرد: «شما برای هدفی تلاش می کنید، اما عواقب آن بدتر خواهد بود ». بنابراین، «شما برای سطح زندگی مناسب مبارزه می کنید، اما این امر موجب انتقال شرکت ها به خارج می شود». و یا «شما خواهان عدالت مالیاتی بیشتر هستید، اما خواست شما منجر به فرار سرمایه می شود». مثل اینست که شما گرفتار شده اید و به ناتوانی تنزل یافته‌اید. و هنگامی که شما می گوئید: «خوب، پس چه باید کرد؟ »، تنها پاسخ این است: «باید برای رشد اقتصادی تلاش نمود». من با همکاری فیلیپ پینار(¬Philippe ¬Pignarr)، در کتاب «سرمایه داری جادوگر» باز ساخت این جایگزین‌ها را یک حمله «جادوگری» توصیف کردیم که قدرت عمل، تخیل، وجود و مبارزه را به دست می‌گیرد.

اومانیته: شما «قوانین بازار» و همچنین «حاکمیت مدیران ما» را مورد بازبینی و تحلیل قرار می دهید… دولت چه نقشی ایفا می کند؟

ایزابل استنجر : بین دولت مدرن و سرمایه داری، باید تمایز قائل شد. یکی، بازتاب دیگری نیست. در عوض، نوعی پیمان نامتقارن وجود دارد که در هر دوره، انچه را که دولت اجازه می دهد سرمایه داری انجام دهد و آنچه را که سرمایه داری انجام آن را به عهده دولت می گذارد، تعیین می کند.

با نئولیبرالیسم، باز تعریف این پیمان تحت عنوان مقررات زدایی صورت گرفت. دولت ها خود را از همه اهرم هایی که به آنها اجازه می داد به نفع مؤسسات غیرانتخابی و غیر سیاسی، در خدمت توسعه، رقابت، گردش آزاد سرمایه ها و غیره عمل کنند، رها نمودند. دولت در عین حال ناپدید نشده ولی به عنوان مباشر جلو گیری از شورش، نا فرمانی و بی تفاوتی نمایان می شود. مسئولین سیاسی ادعا می کنند که «مسئول» هستند. اما آنها فقط مسئول این هستند که ما «انگیزه» خود را در ادامه سلطه سرمایه حفظ کنیم.

اومانیته: «مخالفان سرمایه داری» باید قادر باشند، به امکان دیگری جامه عمل بپوشانند. با چه اهرم هایی قادر خواهند بود؟

ایزابل استنجر : من بطور خارق العاده ای خوش بین نیستم. با این حال، می بینم که از ۱۰ سال پیش مبارزاتی با اشکال نوین در حال صورت گرفتن است. برای مثال، مبارزه علیه « اصلاح ژنیتیکی» که اندیشه سیاسی نوینی در مورد نوع کشاورزی ودنیائی که در حال ساختن آن هستیم بوجود اورده است. این مبارزات توانست موجب همبستگی کشاورزان شود، کسانی که اصلاح ژنیتیکی برایشان شکل جدیدی از مالکیت زدائی است، و مخالفین سرمایه داری درگیر مبارزه با ثبت امتیاز نو آوری ها شدند و دانشمندان عواقب اصلاح ژنیتیکی را هشدار دادند. آنها از یکدیگر آموختند و به همین دلیل این جنبش موفق شد آنچه را افشا کند که به عنوان یک پیشرفت غیرقابل انکار پیشنهاد شده بود. از آن زمان این گونه سر پیچی ها تنوع یافته و پرسش های نوینی را مطرح می کنند. به نظر من، مختصات ابتکاری این نوع اتحاد ها که امروز موجب همدلی و تفاهم، ارتباطات و ظرفیت های نوین برای مقاومت در برابر تفرغه افکنی سرمایه داری – به عنوان مثال، بین سندیکاها، مدافعان محیط زیست- ، این امر امیدوار کننده تر از «همه با هم» بودن هاست که به دشمن اجازه می دهد مرکز در گیری را تعیین کند. برای ایجاد انگیزه های مشترک گوناگون و پویا، ما به تجربیات همیاری متقابل و همبستگی مبارزه علیه احساس ناتوانی که موجب تفرقه می شود، نیاز داریم.

اومانیته: این همان چیزی است که شما آن را تصاحت مجدد می نامید؟

ایزابل استنجر: تصاحب وارزیابی مجدد تنها به منظور مبارزه با استثمار و توزیع مجدد ثروت تولید شده نیست، بلکه برای درمان اثرات سلب مالکیت و کسب قدرت مبارزه برای اهدافمان نیز هست. این چیزی است که ما گاهی آن را شرط رسیدن به آگاهی جمعی می نامیم، هر فرد اندیشیدن را از طریق دیگران، به کمک دیگران و با دیگران می آموزد. قدرت کار جمعی در چند گانگی آن و اختراع اشکال طرح مسائل به گونه ایست که افراد در انزوا قادر به انجام آن نیستند. مبارزین آمریکائی در این خصوص بسیار آموخته اند، زیرا آنها می فهمیدند که این ارزیابی مجدد نمی تواند در انتظار «انقلاب» باقی بماند، بلکه باید بخشی از خود مبارزه باشد.

اومانیته: با یادآوری «نفوذ گایا (زمین)» ، شما از «موقعیت هایی که برابری ایجاد می کنند» صحبت می کنید. آیا می توان از این طریق به دنبال راه حل های جایگزین برای توسعه و پیشرفت بود؟

ایزابل استنجر : آنچه من گایا نامگذاری کردم ، نفوذ با هدف به چالش کشیدن اندیشه های ماست. برخی تصور می کردند که زمین منبعی برای بهره برداری است ، برخی دیگر فکر می کننند که لازم است از آن محافظت شود ، اما هرگز به عنوان یک ابر قدرت که می تواند در زمانی کوتاه ما را نابود کند در نظر گرفته نشده بود! فهم این موضوع خیلی چیزها را تغییر می دهد.

این دیگر مسئله سوء استفاده یا محافظت از زمین نیست، بلکه یک بار برای همیشه، یادگیری هوشیار بودن است! تهدیدهای مربوط به اختلال آب و هوا به ناگهان محو نمی شوند ، اکنون انسان باید با این قدرت اختلال آب و هوا که به وجود اورده ، مقابله کنند.

با این حال، یادگیری مراقب بودن دقیقاً همان چیزی است که دولت سرمایه داری روند معکوس آن را در ما به وجود آورده. اما این امر مستلزم یادگیری در تمام ابعاد و عواقب آنست. برای اینکار، ما نیاز داریم که این وضعیت «برابری تولید نماید» و همه کسانی را که تحت تأثیر آن قرار دارند متحد کند و همه آنها بتوانند دانش یا تجربه خود را به کار برند. این همان چیزی است که ما با تسلیم قدرت به «متخصصان» نیاموختیم، اما آموختن مجدد آن نیاز به اختراع بنیادهای فعال دارد – برابری نباید رسمی باشد، باید مؤثر باشد. این نوع اختراع با نوآوری های فنی که تحت عوارض آن بیشتر افراد از هم جدا می‌شوند، متفاوت است. در اینجا ، مسئله بر انگیختن همکاری، ایجاد اعتماد به نفس و اعتماد به دیگران، شفافیت و توانایی فرار از شواهد از پیش آماده و در دسترس همگان، می باشد. با در نظر گرفتن چنین اختراعاتی، ما تعریف کاملاً متفاوتی از پیشرفت خواهیم داشت!

اومانیته: در کتاب «یک علم دیگر ممکن است!» ، شما از «علم آهسته» دفاع می کنید. منظور شما چیست؟

ایزابل استنجر: از زمانیکه که تحقیقات دولتی به عنوان « صرفه جوئی اقتصادی » تعریف شده، پیوندهای همکاری های مهم ار هم گسسته است. اکنون موفقیت با حق ثبت اختراع ارزیابی می شود ، اما این یک موفقیت علمی نیست. سرمایه داری در برابر محققان برخاسته و آنها را چون بسیاری دیگر از بین می برد. اما صحبت کردن در مورد «علم آهسته» نه تنها خواست «داشتن وقت و آزادی طرح مسائل با ارزشی که به زحمتش می ارزد می باشد »، بلکه طرح این پرسش است که محققان بتوانند پیوندهای دیگری غیر از پیوند های سنتی که با صنعت و دولت دارند برقرار نمایند. اگر چه همیشه کسانی بوده اند که زنگهای خطر را به صدا در اورند اما بنیادهای علمی در واقع شیوه ای از توسعه را در پیش گرفته اند که می دانیم به طور اساسی غیرقابل تحمل است.

محققان عادت دارند که به افکار عمومی بی توجه باشند و فکر می کنند که این علم است که راه حل منطقی برای مشکلات اجتماعی را ارائه می کند. یک علم دیگر امکان پذیر است، اما محققان به چیزی نیاز دارند که امروز برای انها «اتلاف وقت» به شمار می آید: استفاده مجدد از تخیل لازم برای ورود به مشغولیت و نگرانی های دیگران، به آگاهی آنها و به اعتراضاتشان. ما بیشتر به دانشمندانی که بتوانند در یک درک عمومی مشکلات شرکت کنند نیاز داریم تا کسب اطلاعات بهتری ازجامعه.

اومانیته: به نظر شما ، پیوند بین مبارزات سیاسی و ابتکار و آفرینش، ظرفیت نوینی ایجاد می کند که شادی آفرین است. آیا این همان « چپ» بودن است؟

ایزابل استنجر: به گفته ژیل دلوز، بین چپ و راست تفاوت طبیعی وجود دارد. نیازچپ به اینکه مردم بیاندیشند، نیازی حیاتی است. این به این معنی نیست که مردم نظریه پردازی نمایند، بلکه مسئولیت امور مربوط به خود را بطور جمعی بر عهده بگیرند.

این همان کاری است که طبقه کارگر در قرن نوزدهم با ایجاد تعاونیهای همکاری و خانه سندیکاها انجام داد. و جناح راست، نیاز دارد که مردم انواع دستور های تعیین شده را بپذیرند. ابزاری که برابری تولید می کنند «به چپ» تعلق دارد که گاهی سخت هستند اما با یادگیری در کنار هم می توان برآن فائق آمد، سختی را به عنوان یک کلیت در نظر نگرفتن رویدادی است شادی آور. هنگامی که صداهایی که تاکنون خفه و رد صلاحیت شده، به نارضایتی وغرولند کاهش می یافتند به دانشی روشن ورسا تبدیل می شوند، مشکل بهتر طرح می شود . اتحادهای غیر منتظره امکان پذیر می شوند. آنچه ما را تهدید می کند جدائی ها و کدورت هاست که می تواند به دیگران هم سرایت کند. باید به گزارشهائی تکیه کرد که نشان می دهد وقتی همه چیز مسدود شده، چگونه کاتالیزورها ، آموزش ها و تخیل ها به دنیا می آیند و متولد می شوند:« اگر درموارد مطرح شده در آن گزارشها این امر امکان پذیر بوده ، می تواند در اینجا نیز امکان پذیر باشد».