جهانبخش میرزاوند، دانش‌آموخته علوم خاک
وضعیت خاک ایران بغرنج و نامطلوب است؛ شرایطی به مراتب بدتر از بحران آب. در حال حاضر بیشتر از نیمی از مساحت ۱۶۵ میلیون هکتاری کشور از ماده خاک‌ساز تهی شده است و تنها ۱۸.۵ میلیون هکتار از خاک ایران قابلیت کشاورزی دارد که از این میان فقط ۱.۲ میلیون هکتار خاک کشور، خاک مرغوب و حاصلخیز و مناسب کشاورزی به شمار می‌آید.
با این حال و در شرایطی که بحران آب و خاک می‌تواند در امور مرتبط با مسئله غذایی کشور تأثیرگذار باشد، تغییر کاربری مزارع کشاورزی، شورشدن خاک به دلیل بحران آب، فرسایش بادی خاک و... همچنان تداوم دارد و وضعیت پایدار خاک کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
تشکیل یک سانتی‌متر خاک در ۳۰۰ تا ۷۰۰ سال
چهاردهم آذر مصادف با پنجم سپتامبر از طرف فائو (سازمان جهانی کشاورزی و غذا) به نام روز جهانی خاک نام‌گذاری شده است.
از 10 سال گذشته در بیش از 160 کشور جهان با محوریت سازمان ملل مراسم بزرگداشت روز جهانی خاک به منظور ارتقای آگاهی عمومی و تبیین ارزش و اهمیت خاک برگزار می‌شود. در یک دهه گذشته در ایران هم مراسم بزرگداشت روز جهانی خاک با محوریت وزارت جهاد کشاورزی در تهران و اکثر استان‌های کشور برگزار شده است. در همین راستا به‌منظور به اشتراک گذاشتن تجربیات مدیریتی و دستاورد‌های حکمرانی کشور‌های مختلف در حوزه خاک، با محوریت بخش آب و خاک سازمان فائو برنامه مشارکت جهانی خاک (GSP) از سال 2012 راه‌اندازی شده است. کشور ایران هم از سال 1396 عضو این برنامه جهانی شده و ارکان متناظر ملی خود را با حضور متخصصان حوزه خاک تشکیل داده و در تعامل سازنده با آن سازمان است.
در ایران اما برگزاری روز جهانی خاک در کشور هنوز جنبه دولتی داشته و رویکرد مردمی قوی به خود نگرفته است. امید است در سال‌های آتی بزرگداشت این روز مهم توسط مردم و بهره‌برداران عزیز با رویکرد مردمی در دستور کار قرار گیرد. به همین مناسبت جهت آگاهی عمومی و تبیین ارزش و اهمیت منابع خاک کشور برخی از چالش‌های حوزه خاک کشور به شرح ذیل باز شمرده می‌شود. مدیریت و حفاظت از خاک در ایران با چالش‌های بسیاری روبه‌روست.
محدودیت منابع خاک باکیفیت از یک سو و تجدیدناپذیری آن در بازه زمانی عمر بشری از سوی دیگر، نگرانی از بروز چالش جدی در این حوزه را دوچندان کرده و به تبع آن توسعه پایدار را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است. کاهش ماده آلی خاک، کاهش قدرت حاصلخیزی خاک، فشردگی خاک، آلودگی خاک، فرسایش خاک و تغییر کاربری اراضی کشاورزی و منابع طبیعی و در یک کلمه تخریب سرزمینی از عمده‌ترین چالش‌های حوزه خاک کشور است. به عنوان مثال میزان فرسایش خاک در کشور از میانگین جهانی پیشی گرفته است.
ادامه این روند و عدم چاره‌جویی چالش‌های خاک کشور در فرصت مناسب، صدمات جبران‌ناپذیری به پیکره محیط زیست و پایداری غذایی جامعه و پایداری اکوسیستم وارد خواهد کرد.
خاک یک ترکیب طبیعی، زنده، پویا و حیات‌بخش است که از ماده مادری (سنگ بستر) در اثر عوامل خاک‌ساز در طول زمان بر روی پوسته زمین تشکیل می‌شود. بیش از نیمی از سطح 165 میلیون هکتاری کشور فاقد پوشش خاکی با تعریف فوق است. فقط ۱۸.۵ میلیون هکتار از سطح کشور قابلیت کشاورزی دارد. از این میزان سهم خاک درجه یک و بدون محدودیت کشور کمتر از ۱.۲ میلیون هکتار است. مابقی خاک‌های دارای قابلیت کشت با یک یا چند محدودیت روبه‌رو هستند. این آمار گویای محدودیت منابع خاک مرغوب در کشور است.
این در حالی است که خطراتی همچون فرسایش، آلودگی، فشردگی، تخریب سرزمین و تغییر کاربری اراضی این منابع تجدیدناپذیر در بازه عمر بشری را به شدت تهدید می‌کنند. براساس آمار مورد تأیید سازمان و دستگاه‌های ذی‌ربط، میزان فرسایش سالانه خاک در کشور ۱۶.۸ تن در هکتار برآورد شده است. این میزان چندین برابر متوسط جهانی است. بر اساس یافته‌های تحقیقاتی نرخ خاک‌سازی یا همان حد قابل تحمل فرسایش خاک در کشور نیم‌تن در هکتار در سال است. این به آن معناست که برای تشکیل یک سانتی‌مترمکعب خاک در ایران به 300 تا 700 سال زمان نیاز داریم. مقایسه پتانسیل خاک‌سازی با نرخ متوسط فرسایش خاک در کشور ناترازی نگران‌کننده این حوزه را برملا می‌کند.
میزان رسوب سدهای ایران ۵ برابر میانگین جهانی
بیش از 30 تا 35 میلیون هکتار از اراضی کشور در معرض فرسایش بادی قرار دارد و حدود 120 میلیون هکتار به نحوی از انحا با فرسایش آبی دست به گریبان هستند. همچنین میزان تولید رسوب در حوضه سدها 10 تن در هکتار در سال بوده که بیش از پنج برابر متوسط جهانی است.
بر اساس برخی گزارش‌های کارشناسی، به عنوان نمونه سد سپیدرود با ظرفیت بیش از دو میلیارد مترمکعب آب، در سال زراعی 1400- 1401 تنها حدود 750 میلیون مترمکعب آب قابل تحویل به بهره‌برداران در آن وجود داشته است!
بر اساس برآورد کارشناسان، نزدیک به 700 میلیون مترمکعب از ظرفیت سد از رسوبات خاک فرسایش‌یافته حوضه آبریز سفیدرود پر شده است. این موضوع می‌تواند ضمن به‌بارآوردن خسارت‌های جبران‌ناپذیر اقتصادی به کم‌آبی در بخش کشاورزی در پربارش‌ترین حوضه آبی کشور منجر شود.
مدیریت ناکارآمد و بهره‌برداری ناپایدار از منابع خاک علت این وضعیت است. شخم در شیب‌های تند و شخم در جهت شیب در دیم‌زار‌ها با وجود غیراقتصادی و پرریسک‌‌بودن این نوع از کشاورزی فقط به خاطر حفظ سبقه تصرفات و تملکات در فرایند دادرسی اختلافات بین مردم و دولت در امر ملی یا مستثنیات‌بودن اراضی، جنگل‌تراشی و قطع بی‌رویه درختان جنگلی، چرای شدید و بی‌رویه و خارج از ظرفیت مراتع، معدن‌کاوی و جاده‌سازی غیراصولی و تثبیت‌نشدن خاک‌های جابه‌جاشده در جاده‌سازی و فعالیت‌های عمرانی مشت نمونه خروار اتفاقات رخ‌داده است.
بیش از 65 درصد مزارع ایران تهی از مواد آلی هستند
بر اساس یافته‌های محققان مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور، در بیش از 65 درصد اراضی کشاورزی ایران میزان ماده آلی خاک کمتر از یک درصد است.
این مسئله سبب می‌شود بهره‌وری آب، منابع، انرژی، نهاده‌ها و ماشین‌آلات کشاورزی و نیروی انسانی شاغل در بخش کشاورزی کاهش داشته باشد. شرایط ویژه اقلیمی کشور، رعایت‌نشدن تناوب زراعی، خاک‌ورزی شدید، چراندن، بیرون‌بردن از مزارع و آتش‌زدن کاه و کلش و کاهش قدرت مالی کشاورزان برای خرید کود‌های آلی از عمده عوامل کاهش شدید روزافزون ماده آلی خاک کشاورزی است.
این در شرایطی است که بیش از 70 درصد مواد آلی قابل کمپوست در زباله‌های شهری و خانگی و حدود 15 تا 20 درصد لجن از جنس ماده آلی در فاضلاب شهری وجود دارد اما به علت جمع‌آوری نامناسب و غیراصولی در مبدأ، کمپوست حاصل از این منابع از سلامت و استاندارد لازم برای استفاده در اراضی کشاورزی برخوردار نیست.
شوربختانه حتی یک کیلوگرم از کمپوست حاصل از زباله شهری و لجن فاضلاب شهری قابلیت استفاده در اراضی کشاورزی را ندارد. بنا بر برآوردهای محققان حوزه کشاورزی اگر تمام ظرفیت کشور و مواد قابل تبدیل به کود آلی در کشور به کار گرفته شود، برای رسیدن متوسط ماده آلی خاک کشور به یک درصد (حداقل میزان ماده آلی برای پایداری تولید) حدود 350 سال وقت لازم است.
سرطان تغییر کاربری مزارع
در اینجا باید تأکید کرد که تغییر کاربری اراضی کشاورزی هم به شدت در حال بلعیدن زمین‌های مرغوب کشاورزی است. رشد سرطان‌وار تغییر کاربری، چهره کشاورزی، منابع طبیعی و شهر و حتی روستا‌ها را به شکل فاجعه‌باری مخدوش کرده است به طوری که در پنج دهه گذشته حدود 700 هزار تا یک میلیون هکتار از اراضی مرغوب کشاورزی دچار تغییر کاربری شده و از چرخه تولید خارج شده است.
باید گفت در کنار اینکه آسیب‌شناسی دقیق و کارشناسی درباره این چالش اساسی انجام نشده است، تغییر سبک زندگی مردم و خصوصی و خانوادگی شدن اوقات فراغت سبب افزایش تمایل به ویلاسازی و وجود رانت و سودهای کلان تغییر کاربری اراضی کشاورزی از سوی دیگر سبب شده این مسئله مهم از مرز بحران بگذرد و در حال تبدیل‌شدن به یک فاجعه جبران‌ناپذیر باشد، به طوری که تغییر کاربری بی‌حد و حصر اراضی، سیستم تقنینی، قضائی و اجرائی کشور را به زحمت مضاعف انداخته است. همچنین باید گفت که برخی قوانین کشور مانند اصلاحات اراضی و هیئت‌های هفت‌نفره واگذاری زمین هم در برهه‌ای از تاریخ با خردکردن اراضی کشاورزی به مدیریت یکپارچه و مطلوب صدمه زده و بر منابع خاک کشور خسارت‌های هنگفت و جبران‌ناپذیری وارد کرده‌اند.
بارندگی یک‌سوم و تبخیر ۳ برابر میانگین جهانی
شوری و قلیایی‌شدن خاک از دیگر چالش‌های منابع خاک کشور است. پایین‌بودن متوسط بارندگی سالانه و بالابودن نرخ تبخیر و تعرق آب در کشور باعث شده خاک ایران به طور ذاتی پتانسیل شور و قلیایی شدن را داشته باشد.
به طوری که میزان بارندگی سالانه کشور کمتر از یک‌سوم و تبخیر و تعرق بیش از سه برابر متوسط جهانی است. شورشدن منابع آب کشاورزی، بدآبیاری، وجود گنبد‌های نمکی در ساختار زمین‌شناسی کشور و به‌کاربردن غیراصولی نهاده‌های کشاورزی سبب تسریع شورشدن منابع خاک کشور شده است.
به طوری که نزدیک به هفت میلیون هکتار از اراضی کشاورزی و حدود 30 میلیون هکتار از اراضی عرصه‌های ملی به نحوی دچار شوری و خاک قلیایی شده‌اند که این مسئله هم سبب کاهش بهره‌وری و بروز پیامد‌های زیست‌محیطی شده است.
اینها بخشی از چالش‌های مهم خاک کشور هستند. بنابراین مدیریت در حوزه خاک از حالت عادی و نرمال خود دور شده و نیاز به مدیریت بحران دارد.
پراکنده‌بودن دستگاه‌های متولی خاک و نبود هماهنگی بین‌دستگاهی و گاهی رقابت بین‌دستگاهی یا موازی‌کاری ضمن هدردادن منابع، سبب پیچیدگی و ناکارآمدی در مدیریت این حوزه شده است و باید تا دیر نشده، با تصمیم‌های سخت و کارشناسی جلوی وضعیت نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی با محوریت خاک را گرفت.
برای دستیابی به این هدف، راه‌حل برون‌رفت از وضع موجود، حکمرانی مطلوب و یکپارچه خاک در کشور است که این موضوع با حمایت دولت و مشارکت هم‌زمان آحاد مردم به‌خصوص بهره‌برداران در کنار حمایت فکری دانشمندان و نخبگان رشته‌های علوم خاک، اقتصاد، سیاست و علوم اجتماعی امکان‌پذیر خواهد بود.
بنابراین پیشنهاد می‌شود سازمانی با عنوان سازمان حفاظت و مدیریت خاک ایران تأسیس شود و با گماردن افرادی که هم فهم کارشناسی امر دارند و هم حفاظت منابع خاک کشور اولویت و دغدغه مدیریتی آنان باشد، زمینه‌ساز استقرار حکمرانی مطلوب منابع خاک کشور شود.
افزودن دیدگاه جدید