دانشنامه نویسان یا دائرة المعارفی های سکولار و منتقد فرانسوی، بین سالهای 1780-1751 میلادی، 35 جلد "انسیکلوپدی" را در راه روشنگری و انقلابات فرانسه و امریکا منتشر کردند. ناشر آنها 2 روشنگر به نام دیدرو و دلامبر، و مهمترین مقاله نویسان آن ولتر، روسو، منتسکیو، هولباخ، هلویتس، و کوسنای بودند. دائرة المعارف فرانسوی در قرن 18 میلادی دستآورد جنبش روشنگری را نشان می دهد. آنها دانش و آگاهی سکولار زمان خود را وارد فرهنگ بورژوازی ترقیخواه نوپا، و الیت روشنفکران هومانیست کردند. تئوریسینهای انقلابات فرانسه و امریکا یعنی لاک، منتسکیو، و روسو، ازمیان آنان برخاستند. دانشنامه یا دائرة المعارف شامل مجموعه دانش بشر در زمینه های دین، اخلاق، سیاست، و رشته های دیگر بود. مقاله نویسان دائرة المعارفی، جنبش روشنگری را در فرانسه به راه انداختند. روشنگری یعنی تفکر پیرامون هستی خود، طبیعت، جهان، و مبارزه علیه تاریکی و خرافات، و علیه اسطوره های کهن آرکائیک.
در میان دائرة المعارفی ها، ماتریالیستهایی مانند هولباخ و هلویتس از طریق مبارزه با خرافات و دین، روشنگری را بسوی آته ایسم هدایت کردند. آنها ضد قیمومیت انسان و خواهان قانون و تربیت بشر شدند. دائرة المعارف مانیفست جنبش روشنگری فرانسه بود. فلسفه روشنگری فلسفه جدید عمل بود که تاثیری مهم روی انقلاب فراسه در سال 1789 میلادی گذاشت. مقالات دائرة المعارف گرچه از نظر فلسفی انسجام محتوایی نداشتند و سیستم فلسفی خاصی را نمایندگی نمی کردند ولی سکولار، ماتریالیستی و علمی-عامیانه بودند. فلسفه هر جا ظاهر می شد تحت تعقیب و پیگرد دولت و کلیسا قرار می گرفت. ولتر، دیدرو، و روسو یا به زندان افتادند یا تبعید شدند یا تحت تعقیب قرار گرفتند، گرچه غالباً در مقابل خواسته های سیاسی و دمکراتیک محتاط و محافظه کار بودند. ولتر بعد از روسو دومین روشنفکر مهم دانشنامه فرانسوی، در سیاست محتاط ولی منتقد رادیکال دین و کلیسا، مخالف اتوریته، و مدافع آزادی فرد بود. او خلاف روسو سیاسی نبود ولی خواهان رفتار و کردار انسانی و عملی بشر بود.
مقاله نویسان انتقادی دانشنامه فرانسوی، بلندگو و شیپور روشنگری شدند. دالامبر در مقدمه نخستین کتاب دانشنامه نوشت: "قرن دین و فلسفه ایده آلیستی و صوری اکنون جای خود را به قرن علم و انسانیت می دهد." هدف آنان این بود که دانش زمان خود را برای رفاه و آزادی در دسترس همه قرار دهند. دائرة المعارف یا "انسیکلوپدیا" در زبان یونانی به معنی "محفل آموزشی" بود. بعدها نقش سیاسی و عمومی یک دانشنامه، نقش یک ابزار فکری محبوب در مقابل نظام مطلقه رو به زوال شد. انسیکلوپدی یا دانشنامه فرانسوی بین سالهای 1772-1751 میلادی 17 جلد دانش سکولار و بورژوازی مترقی آن زمان را منتشر کرد. دانشنامه ها در طول تاریخ خود یا به شکل ردیف الفبایی یا به صورت موضوعی و سیستماتیک منتشر می شدند. عنوان کتاب را نخستین بار دیدرو و دالامبر تعیین کردند. وظیفه آن کتاب ثبت موضوعاتی بود که انسانهای کنجکاو جویا بودند. طرح وظایف، نیازها و علایق انسانها نیز مورد توجه قرار می گرفت.
دالامبر تا سال 1759 میلادی همکار دائرة المعارف بود. دیدرو تا سال 1772 یعنی 26 سال همکار نشر آن کتاب بود. طی این مدت 170 نویسنده، فیلسوف، و دانشمند حدود 71000 مقاله منتشر کردند. بین سالهای 1780-1751 میلادی حدود 200 فیلسوف و دانشمند 35 جلد دانشنامه را نشر دادند که منبع مهم برنامه ای و استاندارد انقلاب فرانسه و جنبش روشنگری آن دوره شد. منتسکیو و روسو چهره های اصلی در بخش آموزشی و روشنگری آن دانشنامه بودند. بعدها هگل نیز در سال 1817 میلادی کتابی سیستماتیک با عنوان "دائرة المعارف علوم فلسفی" منتشر کرد. جنبش روشنگری در فرانسه موجب انقلاب شد ولی در آلمان باعث تولد فلسفه کانت و افشای خرافات دینی گردید. گروهی از روشنفکران می گفتند: "مالکیت موجب بیعدالتی می شود. ولتر خواهان آزادی بیان و عقیده، آزادی تجارت و آزادی مالکیت، خواهان پروژه های انسانی اجتماعی شد. بحث اقتصاد را تورگوت و آدام اسمیت، و بحث اخلاق را هیوم به عهده داشتند. منتسکیو و روسو فاقد تئوری سیاسی بودند. دیدرو ولی از جنبش روشنگری انگلیس تقسیم قوا در مشروطه سلطنتی را گرفته بود. در اروپا نخست انگلیسی ها آغازگر جنبش روشنگری بودند. ولتر و منتسکیو از نظرات لاک و نیوتون در این راه کمک گرفتند. ولتر برای یک زندگی عقلانی مقوله تولرانس را توصیه می کرد. روسو موضوعات تربیت، نقد فرهنگ، و علوم سیاسی را مهم می دانست. در جنبش روشنگری گاهی از ژانرهای رمان، مقاله، نامه نویسی، و غیره نیز برای طرح اندیشه های فلسفی و ایده های انتقادی استفاده می شد.
تاریخ دانشنامه نویسی بیش از 2500 سال است. چینیها و سوفیستهای قرن 5 پیش از میلاد کوشیدند دانش روز زمان خود را گردآوری کنند. عنوان "انسیکلوپدی" یونانی را به اشکال دانشنامه، دائرة المعارف، کتاب دستی، کتاب مرجع، کتاب معلومات عمومی، و غیره تاکنون ترجمه کرده اند. دانشنامه های نخستین حاوی علوم و هنر بودند. دائرة المعارف اسکندریه در زمان روم باستان شامل موضوعات گرامر، هنر سخنوری، دیالکتیک، موسیقی، حساب و هندسه و ریاضیات، نجوم، و هنر جنگ بود. در عصر جدید عنوان انسیکلوپدی یک بار در قرن 16 میلادی و یک بار در سال 1320 میلادی مرسوم شد. رومیها دارای دانشنامه ردیف الفبایی دستی یا مکالمه ای بودند که مجموعه دانش عملی و نظری زمان را در بر می گرفت. متفکری یونانی-رومی به نام فارو در قرن نخست بعد از میلاد دانشنامه ای با موضوعات علوم سیاسی، گرامر، دیالکتیک، حساب و ریاضیات و هندسه، نجوم، موسیقی، پزشکی، معماری، کشاورزی، علوم نظامی، و هنر منتشر کرد.
در قرون وسطای دنیای عرب، متفکری بنام "ابن قطیبه" در قرن 9 میلادی دانشنامه "منابع التاریخ" را گردآوری کرد. چینی ها در قرن 3 میلادی و در سال 1405 میلادی دائرة المعارفی در 11000 دفتر تهیه کردند. دانشنامه های با ردیف و ترتیب الفبایی زمان حال، در دوره پیش از میلاد و در قرون وسطا علاقه مندانی نداشت. آنها بیشتر موضوعی و سیستماتیک بودند. آلمانیها بین سالهای 1754 و 1732 میلادی و در قرن 19 دانشنامه ای عامیانه-علمی در 64 جلد تهیه کردند که شامل موضوعاتی مانند روانشناسی، فلسفه، الهیات، حقوق، پزشکی، هنرهای دستی، معماری، تاریخ، جادو و کیمیاگری بود.
در انقلاب فرانسه، زمانی که شورشیان با شعار برنامه ای "آزادی، برابری، برادری" به زندان باستیل حمله ور شدند، فلسفه عمل شد. روسو مهمترین اصل "قرارداد اجتماعی" میان خلق و دولت را شعار "برابری، ازادی" می دانست. ولتر می گفت: "تمام هدف و نیاز هستی، تولرانس است، چون آن هماهنگ با سرشت و طبیعت انسان است." کانت خلاف روسو عمل فلسفه را فقط محدود به "اندیشه محض" می دانست و نه انقلاب. دالامبر یکی از ناشرین نخستین دائرة المعارف، هوادار دکارت و نیوتن بود. او از طریق دیدرو با فلسفه آشنا شد و قبلا یک ریاضیدان مشهور بود. دیدرو از ترس سانسور، پانته ایستی بودن خود را که زیر تاثیر اسپینوزا بود مخفی می کرد. وی قبلا 2 کتاب مهم پیرامون "استتیک" و " کیش نبوغ در دوران رمانتیک" را منتشر کرده بود.
تماس: falsaf@web.de
افزودن دیدگاه جدید