فرسايش خاک

فهرست مطالب

بخش اول: فرسايش خاک

بخش دوم: روز جهانی خاک و جنبش زیست محیطی «سیاره آگاه- نجات خاک»

بخش سوم: فرسايش خاک در ايران

بخش چهارم: راه های جلوگیری از فرسایش خاک

بخش پنجم: قاچاق خاک حاصل‌خیز ايران

بخش ششم: تعاريف

 

 

بخش اول

فرسايش خاک

 

جايگاه خاک در حيات موجودات زنده 

خاک جزو عناصر اصلی حیات موجودات زنده برکره زمین می باشد و با وجود معرفی روش های جدید، بی شک خاک مهمترین بستر تولید مواد غذایی برای انسان در مقیاس جهانی است. تولید محصولات گیاهی از اولین کارکردهای شناخته شده خاک است، با این حال امروزه کارکردهای مختلفی برای خاک در زمینه بهبود کیفیت محیط زیست در نظر گرفته میشود. بنابراین به دلیل لزوم افزایش تولید محصولات گیاهی، جلوگیری از آلودگی منابع آب و هوا و ذخیره سازی و جبران کربن منتشر شده در جو، حفاظت از خاک به عنوان یک منبع با ارزش، بسیار ضروری است. در جدول زير مهمترین کارکردهای خاک ملاحظه می شود.

 

 

در مقیاس عمر انسان، خاک یک منبع غیرقابل تجدید محسوب می شود. به گونه ای که برای تشکیل ۱۰ میلی متر خاک در شرایط طبیعی (مانند مراتع) حدود يک قرن زمان نياز است.. به عبارتی توليد هر سانتی متر خاک در اين شرايط بيش از يک قرن زمان نياز دارد. با این حال عوامل بسیاری کمیت و کیفیت خاک را تهدید می کنند. تخریب خاک از گذشته وجود داشته ولی از قرن گذشته به دلیل نیاز فزآینده به منابع جدید تولید غذا، سرعت تخریب خاک افزایش یافته است. در این بین فرسایش آبی خاک حدود ۹۹ میلیارد هکتار از اراضی جهان را تحت تأثیر خود قرار داده و از گسترده ترین عوامل تهدید کننده خاک از نظر کیفیت و کمیت به حساب می آید، به گونه ای که فرسایش خاک یکی از جدی ترین مسائل زیست محیطی و سلامت عمومی جهان است. در مقیاس جهانی بیشترین مساحت تحت تأثیر فرسایش آبی به ترتیب در آسیا، آفریقا، آمریکای جنوبی، اروپا، استرالیا، آمریکای شمالی و در نهایت آمریکای مرکزی مشاهده شده است. 

فرسایش خاک به‌عنوان یکی از مهمترین چالش‌های جدی بشر در قرن ۲۱ مطرح است

 

فرسایش خاک 

فرسايش به فرآیندی اطلاق می‌شود كه طی آن ذرات خاک از بستر اصلی خود جدا شده و به كمک يک عامل انتقال دهنده به مكانی ديگر حمل می‌شوند. در صورتی كه عامل جدا کننده ذرات از بستر و انتقال آنها به مكانی ديگر، آب باشد به آن فرسایش آبی گفته می‌شود. اگر عامل جدا كردن ذرات و انتقال آنها باد باشد، فرسايش بادی و اگر یخچال باشد، فرسايش يخچالی ناميده می‌شود. فرسایش خاک امری طبیعی است تا زمانی‌که فرسایش به‌‌سبب عوامل طبیعی باشد. اما در حال حاضر در جهان خاک‌ بیشتر به دلیل فعالیت‌های انسانی در حال فرسایش و انقراض است.

 

 

عوامل موثر در فزسايش خاک

عوامل مختلفی در فرسایش خاک مؤثرند از جملە:

ـ عوامل اقلیمی (بارش، تگرگ، برف، یخبندان، حرارت، باد)،

ـ عوامل خاکی (سرعت نفوذ آب، ظرفیت ذخیره آب خاک، ظرفيت نگهداری آب خاک، بافت خاک، ساختمان خاک، کلوئیدهای خاک)، 

ـ شیب زمین (درجه شیب، طول شیب، شکل شیب، جهت شیب)، 

ـ پوشش گیاهی (نوع گیاە، ارتفاع پوشش گیاهی، تراکم پوشش گیاهی، مرحله رشد گیاه)،

ـ تغییر کاربری اراضی ( تخریب جنگل‌ها و مراتع)،

ـ کشاورزی (شخم در جهت شیب در زمین‌های کە شیب آنها بیش از ١٠ درصد است، خاک ورزی‌های غیر حفاظتی، آیش زمین، استفادە بی‌رویە از کودهای شیمیایی، توسعە نامتوازن کشاورزی)،

ـ عدم رعایت تعادل دام و مرتع ( دام‌ها هم با از بین بردن پوشش گیاهی و هم با کوبیدن و پودر کردن خاک توسط سُم موجب فرسایش خاک می‌شوند) 

ـ موجودات زنده

جانداران زیادی از گیاهان و جانوران گرفته تا انسان ها موجب تخریب خاک می شوند. از آن جمله جلبک ها و گلسنگ ها می توانند سنگ ها را بشکنند. موریانه ها و کرم خاکی می توانند با افزایش اکسید شدن خاک و حیوانات دیگر می توانند با راه رفتن روی سنگ ها و شکستن آن ها موجبات فرسایش و نابودی خاک ها را فراهم کنند. انسان از میان موجودات زنده با کارهایی که می کند بیشترین تاثیر را در تخریب خاک دارد. قطع درختان در مسیرهای فرسایش، جاده سازی، با مصرف بی رویه آب مانند ایجاد سدها و … از آن جمله می باشند.

ـ کمبود پوشش گیاهی

گیاهان و محصولات گیاهی به حفظ ساختار خاک کمک می‌کنند و میزان فرسایش خاک را کاهش می‌دهند. مناطقی با فلور طبیعی کمتر ممکن است نشانه‌ای از مستعد بودن خاک در معرض فرسایش باشد. نواحی بدون پوشش گیاهی به دلیل عدم وجود بادشکن مانند درختان، درخت چه‌ها، بقایای گیاهی و غیره راه را برای باد ایجاد می‌کند تا ذرات خاک را در فواصل بیشتری به حرکت درآورده و در نتیجه فرسایش و سایش خاک را افزایش دهد. نوک و بالای تپه‌های بدون پوشش گیاهی معمولا در معرض قرار می‌گیرند و بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند.

عوامل اجتماعی- اقتصادی عام مؤثر برتشدید فرسایش خاك

 رشد جمعیت می تواند یکی از عوامل ایجاد ناپایداري در منابع خاك باشد. با افزایش جمعیت و هم چنین ارتقاء سطح زندگی مردم، احتیاجات انسانی به صورت تصاعدی فزونی می یابد. از آنجا که تأمین اکثر این نیازها به نوعی از طریق بهره برداري از طبیعت صورت می گیرد؛ فشار بر طبیعت و منابع اراضی و در نتیجه فرسایش خاک روزبه روز بیشتر می شود. گاه افزایش جمعیت در یک محل ناشی از مهاجرت است. مهاجرت هاي خارجی و داخلی نیز با برهمزدن تعادل بین جمعیت و منابع، میزان فشار بر منابع اراضی را افزایش می دهند.

پيآمدهای فرسايش خاک

فرسایش آبی خاک علاوه بر انتقال بیماری‌ها و ایجاد مشکلات زیست‌محیطی، باعث از بین رفتن مواد آلی موجود در خاک می‌شود و آن را از یون‌ها و مواد مغذی مورد نیاز برای کشاورزی پاک می‌کند. خاکی که فرسوده باشد، دیگر نمی‌تواند پذیرای محصولات کشاورزی شود و کارایی خود را از دست می‌دهد. بخش دیگری از پیامدهای فرسایش آبی خاک، مربوط به رسوب ذرات آن در مخازن سدهاست. رسوبات خاک سبب می‌شوند مخازن سدها پر شوند و کارایی خود را از دست بدهند.

فرسایش خاک به این معناست که خاک از بین می‌رود و دیگر حاصلخیز نیست. خدمات متنوعی خاک به انسان ارائه می‌دهد. خاک ذخیره‌گاه مناسب آب و کربن است؛ همچنین در تصفیه آب و هوا  بسیار موثر است و می‌تواند مانع افزایش گرمایش جهانی زمین شود و به لحاظ اکوسیستمی بزرگترین محیط میکروارگانیسم‌ها است و بیشترین کربن عالی در دنیا در خاک ذخیره شده است بنابراین اگر خاک را از دست بدهیم ذخیره‌گاه آب نیز از بین می‌رود در نتیجه حیات بشر و موجودات در معرض خطر قرار می‌گیرد.

تأثیر فرسایش خاک فراتر از تولید مواد غذایی است. فرسایش خاک به‌طور قابل‌توجهی بهره‌وری محصولات زراعی را کاهش می‌دهد و به آلودگی رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها کمک می‌کند. با پراندگی خاک از طریق آبراه‌ها، رسوبات در مخازن جمع می‌شوند و از ظرفیت آن‌ها کاسته می‌شود و به اکوسیستم‌های آبزی و تنوع زیستی آسیب می‌رسانند.

این روند طبیعی در مناطق خشک و نیمه‌خشک حیاتی‌تر هم می‌شود به این دلیل که در این مناطق، مزارع کشاورزی به قیمت از بین بردن پوشش جنگلی گسترش‌یافته است که تعادل هیدرولوژیکی را مختل می‌کند و روند بارندگی با فرکانس بالاتر باعث افزایش حوادث شدید بارندگی می‌شود. هم چنین هرساله در سرتاسر جهان ۱۳ میلیون هکتار از جنگل‌ها از بین می‌روند که فرسایش شدید خاک را به دنبال دارد.

همچنین فرسایش خاک علاوه بر از بین بردن خاک سطحی، مقادیر زیادی هوموس و ازت را با خود حمل کرده و از دسترس گیاهان خارج می‌کند، زیرا قسمت عمده‌ی از هوموس و ازت در خاک سطحی قرار دارد. بخش عمده‌ای از پتاسیم همراه با ذرات رس در اثر فرسایش آبی از دسترس گیاه خارج می‌شود. به دلیل اینکه فسفر جز عناصر غیر متحرک بوده و جذب کلوئیدهای خاک می‌گردد، خروج آن بیشتر با خاک فرسایش یافته صورت می‌گیرد.

تاثیر فرسایش خاک بر وقوع بلایای طبیعی

وقتی خاک فرسوده می‌شود، نفوذپذیری خود را از دست می‌دهد. این یعنی خاکی که پیش از این با بافت گیاهی آمیخته می‌شد و مانند یک اسفنج عمل و آب‌های سطحی را در خود جذب می‌کرد، دیگر توانایی کنترل این حجم از آب را ندارد. بسیاری از پروژه‌های تغییر کاربری اراضی که طی آن‌ها مناطق جنگلی تبدیل به مناطق مسکونی یا کشاورزی می‌شوند، نفوذپذیری و بافت اسفنجی آب را از بین می‌برند و خاکی که متراکم شده است و بافت گیاهی به عنوان اسکلت محافظت‌کننده خود را ندارد، به راحتی به آب‌های روان و سطحی اجازه تبدیل شدن به سیل را می‌دهد. خاک فرسوده شده در قالب سیل جابجا می‌شود و بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری را با مشکلات زیستی مواجه می‌کند. در برخی موارد، مرگ آبزیان به علت رسوبات خاک در آب‌ها مشاهده شده است.

شوری خاک

چالش بعدی که بسیار جدی‌است، شور شدن خاک است. وقتی اراضی کشاورزی تبدیل به شوره‌زار شوند، کارایی خود را از دست خواهند داد و دیگر امکان کشاورزی در آن‌ها وجود ندارد. شوره‌زارها که خاک در آن‌ها خشک شکننده می‌شود، سبب ایجاد طوفان‌های گرد و غبار و تشدید مشکل ریزگرد می شوند اما نکته قابل توجه اینجاست که این ریزگردها هم اکنون با ذرات تبخیرشده نمک نیز آمیخته شده‌اند و این موضوع آسیب و ضرر شورشدن خاک را دوچندان می‌کند. آب شور نه تنها باعث ایجاد مشکل برای گیاهان و رشد آن‌ها می‌شود بلکه خاک را نیز شور می‌کند و در بلندمدت دیگر نمی‌توان از آن خاک استفاده کرد. 

 

مواد تشکيل دهنده خاک‌ها

موادی که خاک‌ها را تشکيل مي‌دهند به چهار قسمت تقسيم مي‌شوند :

 مواد سخت: مواد سخت را ترکيبات معدنی تشکيل می‌دهند. وليیممکن است داراي مقداري مواد آلي نيز باشند. 

  موجودات زنده در خاک‌ها: تغييراتي که در خاک‌ها انجام مي‌پذيرد بوسيله موجودات زنده در خاک انجام مي‌گيرد. قبل از همه ريشه گياهان، باکتری‌ها، قارچ ها، کرم‌ها و بالاخره حلزون‌ها در اين تغييرات شرکت دارند.

 آب موجود در خاک‌ها: آبي که در خاک وجود دارد حمل مواد حل‌شده را به عهده دارد که البته اين مواد حمل شده براي رشد و نمو گياهان به مصرف مي‌رسد. آب موجود در خاک‌ها از باران و آب های نفوذی، آب جذب شده و بالاخره آب هاي زيرزمينی تشکيل شده که در مواقع خشکی از محل خود خارج شده و به مصرف می‌رسد.

هوا همراه با آب:هوا در خاک‌ها وجود دارد که البته اين هوا از ضروريات رشد و نمو گياهان و ادامه حيات حيوانات مي‌باشد. مقدار اکسيژني که در اين هوا وجود دارد از دي اکسيد کربن کمتر است و اين بدان علت است که ريشه گياهان براي رشد و نمو اکسيژن مصرف کرده و دی اکسيد کربن پس می‌دهند.

تقسيم‌بندي خاک‌ها از لحاظ سنگ‌هاي تشکيل دهنده
بر حسب دانه‌های تشکيل دهنده خاک، خاک‌های مختلفی وجود دارد که عبارتند از :

  خاک رسی

ذرات رس (Clay) داراي قطري کوچکتر از 0.002 ميلی‌متر مي‌باشند و در حدود 50% خاک را تشکيل می‌دهند.
خاک‌هاي رسي چون داراي دانه‌هاي بسيار ريزی هستند به خاک سرد معروفند و در مقابل رشد گياهان مقاومت نشان داده و رشد آنها را محدود می‌کنند.

 خاک‌هاي سيلتي
50% ا ين نوع خاک‌ها را ذرات سليت تشکيل داده است که داراي قطري بين 0.05 تا 0.002 ميلی‌متر می‌باشند و بر حسب اينکه ناخالصی مثل ماسه، رس و غيره بهمراه دارند به نام خاک‌های سيلتی ماسه‌ای و يا سيلتی رسی معروفند.

 خاک‌هاي ماسه‌ای
اين خاک‌ها از 75%  ماسه تشکيل شده‌اند. قطر دانه‌ها از 0.06 تا 2 ميليمتر است و بر حسب اندازه دانه‌هاي ماسه به خاک‌هاي ماسه‌ای درشت، متوسط و ريز تقسيم ميیگردند. مقدار کمي رس خاصيت خاک‌هاي ماسه‌اي را تغيير می‌دهد و اين نع خاک آب را بيشتر در خود جذب می‌کند تا خاک‌های ماسه‌اي که فاقد رس هستند.

 خاک‌هاي اسکلتی

خاک های اسکلتی به خاکهائی اطلاق می‌گردد ک در حدود 75% آن را دانه‌هائی بزرگتر از 2 ميلي‌متر از قبيل قلوه سنگ، ديگ و شن تشکيل می دهند. اين خاک‌ها، آب را به مقدار زياد از خود عبور می‌دهند و لذا هميشه خشک می‌باشند.

 

انواع فرسایش خاک

 فرسایش سطحی یا سفره ای

عامل اصلی این نوع از فرسایش، باد می باشد. آب نیز از عوامل دیگر این نوع از فرسایش اما به میزان کمتر می باشد. چون تاثیر یکنواختی برسطح  زمین دارد. چون سطح زمین دارای مواد آلی می باشد تیره رنگ است اما با فرسایش سطحی، رنگ قسمت های تخریب شده روشن و سفید و به صورت لکه ای خواهد بود که در زمین های بدون پوشش گیاهی بیشتر نمایان است. همچنین در زمین های با فرسایش سفره ای سنگریزه های آزاد و ریگ دیده می شود. در ایران بیشتر در مناطق کویر لوت و کویر جلگه سیستان آثار فرسایش بادی دیده می شود.

فرسایش سطحی یا سفره ای

فرسایش شیاری یا آبراهه ای 

فرسایش آبراهه ای بیشتر در دامنه کوه ها و در رویه زمین هایی با شیب کم دیده شده و عامل اصلی آن باران می باشد. فرسایشی از این نوع بیشتر به شکل خط های موازی است و با عمق کم شروع شده سپس عمیق می شوند. در این نوع فرسایش گودال های کوچک به هم پیوسته و شیارهائی اما نه به مشخصی شیارهای آبی تشکیل می دهند. در فرسایش شیاری بیشتر مناطق کم گیاه، مزارع و زمین های لخت مورد حمله قرار می گیرند. در بیابان ها نیز با بادهای شدید فرسایش شیاری ایجاد می شود. در ایران فرسایش شیاری در کوه های هزار دره و کوهپایه های بختیاری دیده می شود.

 

فرسایش شیاری

فرسایش چاله ای 

فرسایش چاله ای بیشتر توسط بادها به وجود آمده و سطح زمین را به صورت چاله های کوچک و بزرگ تبدیل کرده است و موادی که از این زمین ها با خود حمل می کند تا فرسنگ ها جابه جا می کند. فرسایش چاله ای در ایران در دشت لوت و همچنین در ایتالیا با ماسه های سرخی دیده می شوند.

 

فرسایش چاله ای

 فرسایش خندقی یا نهری 

در فرسایش نهری که عمقی بیشتر از فرسایش شیاری دارند بیشتر توسط آب ایجاد می شوند. از به هم پیوستن شیارها به هم و تخریب عمقی  ر زمین سنگ های مادر ظاهر شده و خندق ها و نهرها ایجاد می شوند. عمق بیشتر این نهرها که بیشتر در خاک های رسی و صخره های سست دیده می شود تا یک متر یا بیشتر هم می رسد. این نوع از فرسایش در مناطقی که تغییرات دمایی در فصل های مختلف سال در آن زیاد است و همچنین مناطقی با آب و هوای خشک بیشتر دیده می شود. در ایران بیشتر در گنبدهای نمکی و در اصفهان و شیراز وجود دارد.

 

فرسایش نهری

 فرسایش سیلابی

در فرسایش سیلابی آب های حاوی شن و ریگ اطراف خود را شسته، استحکام و بستر دیواره ها از بین رفته و مواد توسط سیل ها جاری شده و منتقل می شود. در اثر کم شدن استحکام، دیواره ها ریزش می کنند و چون وزن مخصوص آن با افزایش مواد گلی در آن زیاد می شود اثرات مخرب بیشتری را ایجاد می کند. جاری شدن سیلاب تمام مزارع و زمین های در مسیر خود را تخریب می کند. فرسایش سیلابی بیشتر در کوهستان ها، دشت ها و جلگه ها دیده می شود. در ایران در ورامین و گرمسار بیشتر این نوع از فرسایش ها را داریم.

 

فرسایش سیلابی

فرسایش توده ای 

در فرسایش توده ای لایه رویی خاک از آب اشباع شده ولی به دلیل غیرقابل نفوذ بودن لایه پایین خاک، لایه بالایی به حرکت درآمده فرسایش توده ای ایجاد می شود. به عبارتی دیگر مثل بهمن قسمتی از کوه حرکت کرده در قسمت های زیرین روی هم جمع می شود.

 

فرسایش توده ای

فرسایش آبکندی
فرسایش آبکندی از اشکال پیشرفته و حاد فرسایش آبی است که دلالت بر تلفات بالای خاک دارد. این نوع فرسایش از نظر تولید رسوب نسبت به فرسایش سطحی از اهمیت بیشتری برخوردار است. فرسایش آبکندی از مهمترین چالشهای تهدیدکننده تهیه غذا، سلامت انسانها و بوم نظام است و این تأثیر در مناطقی که تغییرات کاربری اراضی و اقلیم وجود دارد مشهودتر است. اثرات اقتصادی آبکندها بر اراضی زراعی بسیار بیشتر از مراتع است زیرا ایجاد آبکند در مراتع چرا را متوقف نمیسازد ولی در اراضی زراعی به دلیل قطعهقطعه کردن آنها، تولید و عملیات کشت را متوقف میسازد. در بعضی از مناطق ایران مانند سازندهای گچساران و آغاجری این پدیده خسارات بسیار زیادی را ایجاد کرده است

 

بخش دوم

روز جهانی خاک و جنبش زیست محیطی «سیاره آگاه- نجات خاک»

روز جهانی خاک

اهمیت مسئله خاک سبب شده سازمان ملل یک روز را به عنوان روز جهانی خاک اعلام کند. پنجم دسامبر برابر با چهاردهم آذر از سوی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد به‌عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده است. این روز با هدف افزایش آگاهی از اهمیت حفظ اکوسیستم‌های سالم و رفاه انسان از طریق پرداختن به مشکلات رو به رشد در مدیریت خاک، مبارزه با از دست دادن تنوع زیستی خاک، افزایش آگاهی از اهمیت خاک و تشویق دولت‌ها، سازمان‌ها، جوامع و افراد در سراسر جهان به تعهد به پیشرفت فعالانه برای حفاظت از سلامت خاک مورد توجه قرار می‌گیرد.

سال ۲۰۱۵ سال جهانی خاک از سوی سازمان ملل اعلام شد. دهه ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵ نیز توسط این مجموعه دهه خاک اعلام شده و به تبع آن سال ۲۰۱۶ توسط سازمان خوار و بار کشاورزی (فائو) سال حبوبات و خاک نامیده شده است.

شعار روز جهانی خاک در سال ۲۰۱۹ " توقف فرسایش خاک، حفظ آینده ما" انتخاب شده بود و هدف آن افزایش آگاهی مردم و دولت‌ها در مورد اثرات سوء ناشی از فرسایش خاک است.

جنبش زیست محیطی «سیاره آگاه- نجات خاک» 

از ماه مارس امسال جنبش زیست محیطی «سیاره آگاه- نجات خاک» شکل گرفته است. این جنبش به پیشگامی یوگی بزرگ هندی، سادگورو، پایه‌گذار بنیاد ایشا و چندین کنوانسیون در سازمان ملل از جمله کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی (UNCCD) از ۲۱ مارس راه‌اندازی شده است. 

 

یوگی ۶۵ ساله به تنهایی ۳۰۰۰۰ کیلومتر از اروپا تا خاورمیانه با موتور سیکلت خود به ده‌ها کشور سفر کرد تا آگاهی مردم، سیاستمداران، جامعه مدنی و دنیای کسب و کار را درباره اهمیت و ضرورت نجات و احیای خاک افزایش دهد. او در مسیر سفر خود که ۲۱ مارس از لندن آغاز شده، پس از عبور از ۲۴ کشور به هند باز گشت و در این کشورها با رهبران، سیاستمداران و شهروندان ملاقات کرد.  

یکی از اهداف دیگر جنبش محیط زیستی سیاره آگاه، جلب مشارکت بخش بزرگی از جامعه جهانی برای انجام اقدامات قاطع برای نجات خاک است. وقتی شهروندان در مقیاس وسیعی در این جنبش شرکت می‌کنند و از اهمیت خاک و نجات آن برای بقای انسان‌ و دیگر موجودات و مهار بحران اقلیمی آگاه می‌شوند، مسائل زیست محیطی به مسائل انتخاباتی تبدیل می‌شود. 

آگاهی توده‌ها در مقیاس وسیع درباره مسئله خاک سبب می‌شود که با مطالبه‌گری از دولت‌هایشان بخواهند که سیاست‌هایی درازمدت را برای احیای خاک و محیط زیست تدوین و تصویب کنند. مطالبه‌گری رأی دهندگان به نوبه خود تضمین می‌کند که دولت‌ها، سیاست‌ها و بودجه‌هایی را برای اجرای پایدار راه‌حل‌های زیست محیطی تعیین کنند. 

در این کمپین زیست محیطی علاوه بر بزرگسالان اقصی نقاط جهان، کودکان نیز حضور دارند. از روش‌های کنشگری آنان، خواندن و رقصیدن با ترانه «نجات خاک»، نقاشی کشیدن و کاردستی درست کردن و هم چنین نوشتن نامه به ریاست جمهوری یا وزیر کشاورزی و محیط زیست کشورهایشان است. این کودکان از مقام‌های مسئول درخواست می‌کنند که سیاست‌هایی درازمدت برای باززایی خاک و افزایش محتوای ارگانیک تدوین کنند. 

هنرمندان و نقاش‌های گرافیتی‌کار نیز در حال آفریدن آثاری هستند که توجه مخاطبان را به این جنبش جلب کنند. این آثار هنری در شبکه‌های اجتماعی گوناگون جنبش نجات خاک منتشر می‌شوند.

کمپین جنبش «نجات خاک» دستاوردهایی داشته است. برای نمونه تاکنون بیش از ۷۰ کشور جهان تعهدنامه نجات خاک را امضا کرده‌اند. افزون بر هزاران هزار داوطلبی که عضو جنبش هستند، بسیاری از سیاستمداران نیز از این کمپین استقبال کرده‌اند. برای مثال وزیر آموزش آلمان با حمایت از این کمپین از دانش‌آموزان خواسته که درباره نجات خاک و احیای خاک نقاشی بکشند.

 

بخش سوم

فرسايش خاک در ايران

فرسايش خاک در ايران

فرسایش خاک در ایران بسیار بحرانی است. سالانه دو میلیارد تن خاک در کشور ما فرسوده می‌شود که عددی باورنکردنی و خطرناک است. این وضعیت سبب شدە ایران در رابطە با فرسایش خاک در صدر کشورهای جهان باشد. فرسایش خاک در دنیا حدود ۳ تا ۵‌ تن در هکتار است و در ایران این مقدار به ۲۵‌ تن می‌رسد یعنی پنج‌برابر میانگین جهانی. 

بر اساس برآورد‌هایی که از زیان اقتصادی ناشی از فرسایش خاک در دنیا انجام شده، ارزش اقتصادی هر تن خاک از دست رفته ۲۸ دلار تعیین شده است؛ بنابراین اگر میزان فرسایش خاک در ایران را همان دو میلیارد تن در سال در نظر بگیریم سالانه ۵۶ میلیارد دلار به کشور خسارت وارد می‌شود. البته در برخی مناطق و شرایط میزان خسارت ناشی از فرسایش تشدید شونده است. مثلا در سیل خرم‌آباد لرستان، سیلی که آن همه خاک را به خانه مردم برد، میزان فرسایش بسیار شدید بود. 

ایران کشوری خشک و نیمە خشک است و در اغلب نقاط کشور شاهد بارندگی  کم‌تر از ۲۵۰ میلی‌متر در سال هستیم. سرعت تشکیل خاک در ایران کم بوده به طوری که کم‌تر از ۰,۱ میلی‌متر خاک (حداکثر ۱,۵ تن در هکتار) در سال تشکیل می‌شود. دکتر محسن ثابتی، کارشناس کشاورزی و خاک شناس با بیان این‌که فرسایش خاک و بازتولید آن تحت تاثیر شرایط اقلیم خاص هر منطقه است، می‌گوید: «با توجه به این‌که حدود ۸۰‌درصد از خاک ایران در اقلیم خشک قرار دارد و بیش از ۷۰‌درصد از سازند‌های زمین‌شناسی که بستر تولید خاک را تشکیل می‌دهند فرسایش‌پذیرند از این‌رو میزان خاک‌زایی در ایران نسبت به نرم جهانی پایین‌تر است به همین دلیل اراضی اکثر استان‌ها به‌شدت در معرض فرسایش قرار گرفته‌اند.»

وخامت بحران انقراض خاک در ایران از بحران آب کمتر نیست. خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی کشور است که تاکنون بیش از منابع طبیعی دیگر نادیده گرفته شده است. بدون خاک بارور و حاصلخیز، امنیت غذایی به‌خطر می‌افتد و گرسنگی و سوءتغذیه گسترش خواهد یافت. به گفته حمیدرضا صادقی رییس انجمن آبخیزداری ایران در همایش روز جهانی خاک در دانشگاه ملایر: "در بین بیش از ۴۰ نوع تخریب اراضی شناخته شده در جهان، فرسایش خاک در رده نخست قرار دارد. مشکل اصلی در این حوزه نبود آمایش سرزمینی است و ما هنوز پایش صحیحی از خاک نداریم."

مشکل ریزگردها که درسال‌های اخیر گریبان‌گیر کشور ما بوده‌است، محصول فرسایش خاکی است. 

عوامل فرسايش خاک در ايران

همە عوامل مورد اشارە در فرسایش خاک ایران دخالت دارند. اما عامل اصلی فرسایش خاک ایران انسانی است. تغییر کاربری اراضی يکی از عوانل مهم در فرسايش خاک در ايران است. زمین‌هایی که پیش از این جنگلی بوده‌اند و گونه‌های مختلف گیاهی در آن‌ها وجود داشت، امروز تبدیل به زمین های کشاورزی شده اند. هم چنین بسیاری از اراضی ما تبدیل به مناطق مسکونی شده‌اند و کیفیت خود را از دست داده‌اند. 

محمود عرب خدری، استادیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخيزداری در سال ۱۳۹۳ پژوهشی منتشر کرد به نام «مروری بر عوامل موثر بر فرسایش آبی خاک در ایران». او می‌گوید: 

"تغییرات وسیع کاربری اراضی و از بین بردن پوشش سطحی پدیده‌ای است که در جای جای کشور می‌توان مشاهده کرد. مواردی از قبیل چرای بی‌رویه مراتع و شخم دیم زارهای کم بازده در حیطه بهره‌برداری کشاورزی و منابع طبیعی و اجرای پروژه‌های عمرانی نظیر جاده‌سازی، احداث ساختمان و معدن‌کاری بدون لحاظ اصول حفاظت خاک به‌طور روز افزونی فرسایش را تشدید می‌‌کند.".

سدسازی‌ها، معدن‌کاوی‌ها و جاده‌سازی‌های غیر اصولی و بدون مجوز از سازمان محیط زیست در سال‌های گذشته تاثیرات بازگشت‌ناپذیری بر محیط زیست ایران از جمله خاک گذاشته است.

یکی از مهم‌ترین عوامل فرسایش خاک، از بین رفتن جنگل‌هاست. کاری که با سرعت زیادی در حال وقوع است و فجایعی مثل جاری‌شدن سیلاب‌های مخرب سندی بر این ادعاست. جنگل‌های هیرکانی شمال تقریبا در ۵۰‌سال اخیر نصف شده اند و جنگل‌های بلوط هم با ۴۰‌درصد تخریب روزگار سختی را سپری می‌کنند. جنگل می‌تواند سنگین‌ترین رگبار‌ها را تحمل و از جاری‌شدن سیل بر سطح زمین و فرسایش خاک جلوگیری کند، بررسی‌ها نشان می‌دهد تخریب جنگل تا ۸۰‌درصد باعث تشدید سیلاب می‌شود. همچنین تغییرات وسیع کاربری اراضی و از بین بردن پوشش سطحی پدیده‌ای است که در اقصی نقاط ایران به چشم می‌خورد.

 جنگل‌های طبیعی که در ایران مرکزی وجود داشت نیز مثل جنگل‌های طهور از بین رفته‌اند. در همین راستا، مراتع نیز با از دست دادن گیاهانشان، حالا شاهد فرسایش خاک گران بهایشان هستند. از بین بردن مراتع کشور به دو طریق صورت می‌گیرد. قبل از هر چیز تعداد دام اگر بیش از ظرفیت وارد مرتع شود، پوشش گیاهی شدیدا تخریب می‌شود و جان خاک به لبش می‌رسد. در حال حاضر چهاربرابر ظرفیت مراتع کشور دام وارد این مناطق شده است. 

 از دیگر مواردی که به بحران خاک دامن می‌زند معضل انباشت پسماند در ایران است. به گفته سعید متصدی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست: «با تولید پسماند و آلودگی‌های متعدد و رها کردن آنها در طبیعت به اولین منبعی که ضربه می‌زنیم خاک است».

ایرانی‌ها سالانه نزدیک ۲۰ میلیون تن زباله تولید می‌کنند. در ایران سرانه تولید پسماند به ازای هر نفر تقریباً ۷۰۰ گرم است؛ عددی بسیار بیشتر از میانگین سرانه تولید پسماند در جهان. علاوه بر این کشور ایران با تزریق سالانه ۵۷۰ هزار تن پلاستیک به محیط زیست جزو ۹ کشور اول دنیا در این زمینه به شمار می‌آید. این در حالی است که تنها یک درصد از پسماندها بازیافت می‌شود.

در ماه مهر سال جاری مرکز آمار ایران در گزارشی اعلام کرد تنها ۲۹ درصد از معادن این کشور مجهز به سیستم فاضلاب هستند. در واقع چیزی بیش از سه هزار معدن پسماندهای خود را در زمین‌های کشاورزی، چاه و یا در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها دفن می‌کنند. هزاران تن پسماند صنعتی مواد خطرناک شیمیائی، فلزی، سلولزی و معدنی و همچنین مواد اسیدی و قلیایی قوی مثل جیوه و آرسنیک را از خود آزاد می‌کنند که باعث آلودگی منابع با ارزش خاک و آب‌های زیرزمینی خواهند شد.

افزون بر این، بر اساس گزارش وزارت نیرو تنها ۳۵ درصد شهرها و میزانی کمتر از یک چهارم روستاهای کشور تحت پوشش تأسیسات فاضلاب‌اند. فقدان فاضلاب مرکزی در اغلب شهرهای ایران سبب شده است تا حجم زیادی از فاضلاب‌های خانگی از طریق چاه های حفر شده در منازل دفع، و ابتدا به کانال‌های آب و سپس به خاک رخنه کنند.

جايگاه و اهميت خاک 

۹۸ درصد از محصولات کشاورزی ما در خاک تولید می‌شوند و دو درصد باقی مانده مربوط به گلخانه‌هاست. خاک علاوه بر کشاورزی، در صنعت، شهرسازی و جاده‌سازی نیز به عنوان یک عنصر مهم تلقی می‌شود. خاک تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم زیادی روی سلامتی انسان نیز دارد. آلودگی خاک می‌تواند باعث آلودگی آب شود و آلودگی آب زندگی گیاهان، حیوانات و انسان‌ها را به خطر می‌اندازد.

بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی کشور ما مانند فرونشست زمین، کم‌آبی، ریزگرد و ... به طور مستقیم وابسته به خاک است. ما اگر بتوانیم خاک کشور را حفظ کنیم و بافت آن را تخریب نکنیم، می‌توانیم سالیانه ۴۰ تا ۵۰ درصد از مصرف آب خود بکاهیم. این رقم می‌تـواند ما را از بحران کم‌آبی نجات دهد.

مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه ارزش خاک، معادل ارزش امنیت غذایی انسان است، می گويد: اگر خاک از بین رود امکان رشد گیاهان و چرای دام در مراتع وجود ندارد و خاک به صورت رسوبات انباشت می شود که در هنگام وقوع سیلاب خسارت و تخریب چند برابری به دنبال دارد.

لایحەای حفاظت از خاک

در سال ١٣٩١ لایحەای حفاظت از خاک تقدیم مجلس گردید. به گزارش ایسنا، قانون حفاظت از خاک در خردادماه سال ۱۳۹۸ با ۲۶ ماده و ۱۴ تبصره تصويب شد. اما مسئلە اصلی این است کە چقدر اجرایی می‌شود. این لایحه به‌اندازه کافی جامع و دربرگیرنده و موثر نیست. در حال حاضر به قوانینی نیاز است که تمام جوانب خاک را به‌صورت پایدار مدیریت کند. به‌سبب فقدان قوانین کافی و نظارت لازم و شفافیت اجرایی، زمین‌خواران در لباس مردم عادی، نهادهای دولتی، شبه‌دولتی و خصوصی ده‌ها سال است که بخش عظیمی از جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های کشاورزی را با تغییر کاربری‌های نادرست تخریب کرده‌اند.

 

بخش چهارم 

راه های جلوگیری از فرسایش خاک

 

خاک یکی از منابع اصلی جهت رشد گیاهان و تولید مواد غذایی است و امروزه افزایش تولید مواد غذایی و استفاده‌ی درست از منابع جهت تولید در سرتاسر جهان در اولویت قرار دارد. بنابراین محافظت از خاک و جلوگیری از فرسایش آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

راهکارهائی برای جلوگیری از فرسایش یا به حداقل رساندن آن

استفاده از شخم حفاظتی یا سیستم کشت بدون شخم

امروزه استفاده از سیستم‌های بدون شخم به دلایل مزایای اقتصادی و زیست‌محیطی در حال افزایش است. علاوه بر این کشت بدون شخم روش مؤثر و کم‌هزینه‌ای برای کاهش فرسایش خاک، افزایش ماده‌ی آلی خاک، افزایش ظرفیت نگه‌داری آب و مواد مغذی خاک و تولید پایدار مواد غذایی است. این روش در مقایسه با سیستم‌های معمول خاک‌ورزی به میزان قابل‌توجهی فرسایش آبی و بادی خاک را کاهش می‌دهد.

استفاده از شخم سطحی و افزودن مواد آلی به خاک

استفاده از شخم سطحی و افزودن مواد آلی به خاک جهت بالا بردن قدرت جذب آبی خاک برای جلوگیری از فرسایش آبی توصیه می‌شود؛ اما شخم‌هایی که باعث نرم و پودری شدن خاک (ریز شدن ذرات خاک)، برگرداندن کامل خاک و از دست رفتن رطوبت خاک می‌شوند (مانند شخم با گاوآهن برگردان دار) می‌توانند فرسایش آبی و بادی را افزایش دهند. استفاده از گاوآهن پنجه غازی که خاک را برنمی‌گرداند و فقط در خاک شیار ایجاد می‌کنند جهت جلوگیری از فرسایش خاک مناسب‌تر است.

مقایسه خاکورزی معمول و سیستم بدون خاکورزی در حفاظت خاک

استفاده از گیاهان پوششی

محصول پوششی یک گیاه است که معمولاً زودتر از گیاه اصلی و زمانی که شرایط برای رشد گیاه اصلی مناسب نیست (مثلاً وجود سرمای زمستانه) در زمین کشت می‌شود و قبل از کاشت محصول اصلی سرکوب می‌شود؛ مانند کشت حبوبات زمستانه (شبدر زمستانه و ماشک مویی) که با قابلیت تثبیت نیتروژن مقدار ماده‌ی آلی خاک را افزایش می‌دهد، باعث ذخیره‌ سازی آب و حفظ رطوبت در خاک و کنترل و سرکوب علف‌های هرز می‌گردد، همچنین از فرسایش آبی و بادی خاک جلوگیری می‌کند.

محصولات پوششی نقش مهمی در افزودن ماده‌ی آلی خاک و درنتیجه بهبود ساختار خاک و سایر خصوصیات فیزیکی خاک مانند ظرفیت تبادل یونی و تخلخل خاک‌دارند. 

استفاده از مالچ‌های آلی یا مصنوعی در سطح خاک

مالچ‌های آلی مانند کاه و کلش گیاهان و بقایای محصول کشت‌شده‌ی قبلی باعث نفوذ بیشتر آب آبیاری یا بارندگی به پروفایل خاک می‌شود (بهبود راندمان مصرف آب) و درنتیجه جریان آب را کاهش داده و باعث کاهش فرسایش آبی خاک می‌شود. علاوه بر این شستشوی کودهای ارگانیک و شیمیایی را نیز کاهش می‌دهد.

همچنین پوشش خاک با مالچ باعث کاهش باد بردگی خاک و جلوگیری از فرسایش بادی خاک می‌شود.

استفاده از مالچ‌های آلی در مزارع این امکان را فراهم می‌کند که ادوات به‌راحتی وارد مزرعه شوند بدون اینکه موجب فرسایش و خارج شدن خاک مزرعه شوند (در نبود مالچ، خاک در صورت داشتن مقدار کمی رطوبت به چرخ‌های ادوات کشاورزی چسبیده و از مزارع خارج می‌شود). همچنین در بعضی مناطق از پلاستیک‌های تیره یا شفاف به‌عنوان مالچ استفاده می‌کنند که این پوشش‌های پلاستیکی از فرسایش بادی و آبی خاک جلوگیری میکند.

پوشش‌های پلاستیکی سیاه از رشد علف‌های هرز نیز جلوگیری کرده و با گرم کردن خاک می‌توان از آن‌ها جهت پیش رس کردن محصول نیز استفاده کرد؛ اما به علت اینکه بعد از مصرف و پوسیده شدن در طبیعت رهاشده و باعث آلودگی محیط‌ زیست می‌گردند زیاد توصیه نمی‌شوند.

استفاده از بادشکن‌های طبیعی یا مصنوعی

بادشکن‌ها یک روش منطقی برای کاهش و کنترل میزان اثرات نامطلوب بادهای شدید می‌باشند.

بادشکن‌ها با ایجاد مقاومت در برابر جریان هوایی که از آن‌ها عبور می‌کنند باعث کاهش سرعت باد می‌شوند؛ اما سرعت باد در بالای بادشکن افزایش می‌یابد؛ بنابراین جهت کاهش سرعت جریان هوا و جلوگیری از فرسایش خاک مخصوصاً فرسایش بادی می‌توان درخت‌ها، درختچه‌ها یا گیاهان بلندی مانند ذرت و آفتابگردان را عمود برجهت وزش باد کشت کرد. همچنین می‌توان از بادشکن‌های مصنوعی مانند دیوارهای سنگی، پلاستیکی، حصیری یا شاخه‌های بریده‌شده از درختان موجود در منطقه استفاده کرد.

 

 

احیا و اصلاح و محافظت از مراتع

مراتع یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی کشور هستند که نقش مهمی در حفاظت از محیط‌زیست و کاهش فرسایش خاک دارند. وجود مراتع با پوشش گیاهی مناسب از ایجاد رواناب و برخورد شدید قطرات با خاک توسط بارندگی‌های شدید و درنتیجه فرسایش خاک جلوگیری کرده و باعث تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از پر شدن مخازن سدها و تجمع رسوبات در پشت سدها می‌شود.

متأسفانه مراتع کشور ما در سال‌های اخیر در اثر چرای بیش‌ازحد دام‌ها و آتش‌سوزی و تغییر کاربری در حال نابودی هستند؛ بنابراین باید از چرای بیش‌ازحد مراتع توسط دام‌ها و تغیر کاربری آن‌ها جلوگیری کرده و نسبت به احیا و افزایش پوشش گیاهی مراتع اقدام کرد. همچنین با کشت گیاهانی مانند آگروپایرون که به تنش‌های حیاتی و غیر حیاتی مقاوم هستند می‌توان نسبت به احیا و اصلاح مراتع اقدام کرد.

تغییر سیستم آبیاری جهت جلوگیری از فرسایش خاک

اصلاح روش‌های آبیاری نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش و تخریب خاک دارد. با توجه به شرایط اقلیمی، میزان آب در دسترس، نوع خاک و گیاه باید مناسب‌ترین سیستم جهت آبیاری مزارع و باغات را انتخاب کرد و فرسایش خاک را به حداقل رساند.

انتخاب روش‌هایی مانند آبیاری سطحی و قدیمی مخصوصاً در زمین‌های شیب‌دار باعث فرسایش خاک می‌شوند. سیستم‌های نوین آبیاری مانند آبیاری بارانی، قطره‌ای و زیرسطحی می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از فرسایش خاک گردد.

 

 

کشت گیاهان در جهت عمود بر شیب زمین

کشت گیاهان در مناطق شیب‌دار در جهت شیب زمین فرسایش خاک را افزایش می‌دهد و کشت در جهت عمود بر شیب زمین تأثیر زیادی در کاهش فرسایش آبی و بادی خاک دارد.

ساير سازوکارها

 

سازوکار ماليات

طی دهۀ گذشته اقتصاددانان توجه زيادی به استفاده از سازوکار ماليات برای حل مسائل زطست محيطی کرده اند. به دنبال آن، سياست گذاران امريکا، اروپا و برخی کشورهای در حال توسعه نيز علاقه زيادی به استفاده از چنين ابزاری نشان داده اند. جايگاه سازوکارهای هم چون سياست های ماليات برتوليد محصولات سالانه در زيمن های شيبدار و يارانه به توليد آن ها در زمين های مسطح. 

کشت فراسرزمینی 

اگر با کشورهایی مانند کشورهای آسیای جنوبی، کشورهای آفریقایی، روسیه، اوکراین و استرالیا که پتانسیل بسیار خوبی در این زمینه دارند، در این زمینه همکاری وجود داشته باشد و کشت فراسرزمينی صورت گيرد، باعث می‌شود فشار قابل توجهی از روی منابع طبیعی کشور برداشته شود.

اقدامات

با کنترل چرای دام به سمت تولید در دامداری‌های متمرکز، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، کشت گیاهان مرتعی در دامنه‌های تخریب شده، احیای اراضی جنگلی تخریب شده و اعمال قوانین بازدارنده در توسعه ویلاسازی، قطع درختان و معدن‌کاوی نمونه‌ای از گام‌های مؤثری است که می‌توان در راستای حفظ منابع خاک کشور برداشت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع

* مسائل زيست محيطی، فرسايش خاک 

نويسندگان: دکتر عبدلله شهريور، دکتر حمزه نور و دکتر حميد خزائی

* مروري بر عوامل موثر بر فرسایش آبی خاك در ایران 

نوشته محمود عربخدری

*فرسایش خاک و راه‌های جلوگیری از آن

نوشته: مهندس راضیه علیزاده کارشناس زراعت و اصلاح نباتات 

* نشریه علمی جهان شیمی فیزیک

* سايت بيتوته

* سايت زيست آنلاين

 

بخش پنجم

قاچاق خاک حاصل‌خیز ايران

سال ها است که خاک حاصل خيز ايران مورد خرید و فروش در داخل و خارج کشور قرار گرفته و یا قاچاق می‌گردد. مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در روز‌های پایانی سال ۹۸ اعلام کرد: «قاچاق خاک‌های ایران از دهه ۸۰ شروع شده است و همچنان ادامه دارد.». حسین بشارتی، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات خاک و آب در این ‌باره گفته است: «ادامه قاچاق خاک ایران که از چند سال پیش شروع شده است، صحت دارد و طی آن یک‌سری افراد سودجو با بهانه‌های مختلف خاک حاصلخیز کشور را جمع‌آوری و به کشور‌های حوزه خلیج‌فارس همچون امارات صادر می‌کنند تا صرف ساخت جزایر مصنوعی شود. برخی هم به بهانه صادرات محصولات گلدانی خاک صادر می‌کنند، برخی هم در پوشش سیمان این کار را انجام می‌دهند.»

 اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست روز جمعه ۱۱ مهر در حاشیه مراسمی در شاهرود گفت: منطقه‌ای به نام نوبندیان در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد که نزدیک به چابهار است. در آنجا ۷ ایستگاه ساخته‌اند که خاک‌ها را جمع می‌کند و پس از آن بار کامیون و کشتی کرده و به دبی می‌برند.» او ادامه می‌دهد: : «خاکی که از نوبندیان قاچاق می‌شود، خاک کشاورزی است و شنیده‌ام که هر کامیون آن ۸ دلار فروخته می‌شود. با این کار خاک کشاورزی از بین می‌رود، زیرا از روی زمین‌ها جمع‌آوری می‌شود و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر از روی خاک را برداشت کرده و می‌فروشند. در نتیجه آنجا دیگر امکان کشاورزی در آینده نخواهد داشت و خساراتی هم به رودخانه‌های منطقه وارد خواهد شد.»

اخيرأ کارزاری با عنوان «درخواست ممنوع نمودن خرید و فروش خاک ایران و جلوگیری از قاچاق آن» در وب‌سایت کارزار در جریان است. در متن این کارزار آمده است: «حسب گزارش‌ها، شنیده‌ها و اخباری که این روزها از سوی منابع مختلف خبری منتشر می‌گردد، متأسفانه خاک شمال و جنوب کشور و جنگل‌های هیرکانی که گنجینه‌ای گران‌بهاست و سال‌ها طول می‌کشد تا بر اثر عوامل متعدد طبیعی از جمله فرسایش سنگ، بقایای گیاهان و جانوران و… تجدید گردد، مورد خرید و فروش در داخل و خارج کشور قرار گرفته و یا قاچاق می‌گردد."

گزارش‌ها نشان می‌دهد که بخش عمده‌ قاچاق خاک کشور از استان‌های جنوبی به‌خصوص استان فارس و جزایر جنوبی اتفاق افتاده است و این خاک به کشورهای ناحیه خلیج‌فارس اعم از قطر و امارات فرستاده‌شده است. درواقع این دو کشور برای ساخت شهرها و جزایر جدید مصنوعی و برای خشک‌کردن دریا به خاک نیاز دارند که این خاک را از ایران تأمین می‌کنند.

 

بخش ششم

تعاريف

 

مالچ چیست و چه کاربردی دارد؟ 

کلمه انگلیسی مالچ (mulch) احتمالا از کلمه آلمانی molsch برگرفته شده است، که به معنای {فروپاشی} است و معادل فارسی مالچ نیز کلمه {خاک پوش} است. این پوشش خاک و ریشه گیاه کاشته‌ شده را از آسیب باران، سله‌بندی، یخبندان، تبخیر و فرسایش محافظت می کند.

مالچ به هر گونه ماده طبیعی یا مصنوعی گفته میشود که سطح خاک را در باغ و فضای باز و سبز پوشش می دهد. مالچ ها, مزایای زیادی دارند از جمله کاهش سطح تبخیر آب, افزایش ذخیره رطوبت خاک, کاهش یا جلوگیری از رشد علف هرز، جلوگیری از تغییرات شدید درجه حرارت در خاک, کاهش سله بستن و کاهش فرسایش خاک, کاهش فشردگی خاک, حفاظت گیاهان چند ساله از یخ زدگی و افزایش پاکیزگی باغ یا فضای باز و سبز. انتخاب یک مالچ خاص به قابلیت دسترسی, هزینه, گیاهی که باید مالچ دهی شود و فصل سال بستگی دارد. مالچ ها باید به طور صحیح استفاده شوند. در صورتی که با ضخامت زیاد و یا از مواد نا مناسبی استفاده شود, میتواند صدمه معنی داری به درختان و سایر گیاهان وارد کند.

 

انواع مالچ

مالچ‌ها انواع مختلفی دارند درواقع مالچ‌ها به دو نوع آلی و غیر‌آلی دسته‌بندی می‌شوند. انتخاب نوع پوشش سطح روی خاک باید براساس نیازهای هر محصول یا هر منطقه باشد.

مالچ آلی

مالچ آلی که به آن مالچ طبیعی یا بیولوژیک نیز میگویند، شامل مواد طبیعی همچون علف خشک، کاه، کلش، پوست درخت، چوب خردشده، برگ، خاک اره و کمپوست است.

انواع مالچ‌های طبیعی (آلی)

۱. پوست درخت خرد و تکه تکه شده که پر کاربرد ترین نوع مالچ است

۲.برگ درختان سوزنی‌شکل

۳. علف‌های بریده شده

۴. لاشه برگ‌ها

۵. کاه و کلش

۶. روزنامه

مالچ طبیعی یا همان مالچ آلی باید ابتدا تجزیه شود و سپس  جایگزین شود، اما در این فرآیند  انجام شده ساختار خاک و محتوای طبیعی آن نیز بهبود می‌یابد. هر چقدر این خاکپوش‌ها خشک‌تر و چوبی‌تر باشد، آهسته‌ آهسته  تجزیه می‌شود و مواد مغذی کمتری به خاک می‌رساند.

مالچ غیر‌آلی

پوشش های سطحی روی خاک غیرآلی یا شیمیایی به پوشش‌هایی از جنس پلاستیک یا پلی‌اتیلن گفته می‌شود که بر روی خاک گسترده می‌شوند. این محصول برای جلوگیری از رشد گیاهان هرز و همچنین تبخیر آب از خاک مورد استفاده قرار می‌گیرد. گیاهان از داخل منافذی که روی سطح فیلم ایجاد می‌شود، رشد می‌کنند. ضخامت این نایلون‌ها بین ۳۰ تا ۵۰ میکرون است.مالچ پلاستیکی در رنگ‌ها و اندازه‌های گوناگون برای نیازهای مختلف تولید می‌شود. انواع مالچ غيرآلی:

ـ مالچ لاستیکی

ـ صدف‌های دریایی خرد شده

ـ سنگریزه و خرده سنگ

آمایش سرزمین 

آمایش سرزمین به معنای این است که هر فعالیتی براساس پتانسیل هر منطقه انجام شود. وقتی گیاهی نظیر گون یا دافنه در شیب ۶۰ درجه برای کاشت گندم، از بین می‌رود یعنی آمایش رعایت نشده و باعث شکل‌گیری فرسایش خواهد شد. علت بسیاری از مشکلات محیط‌زیستی، حرکت نکردن در چهارچوب آمایش سرزمین است.

در واقع اگر اراضی بر اساس پتانسیل‌های مختلف خود (خاک، آب و هوا، توپوگرافی، منابع آب) مورد بهره‌برداری قرار بگیرند، میزان فرسایش بدون انجام اقدام خاصی کاهش خواهد یافت. به عبارتی در طرح‌های آمایش سرزمین اراضی برای بهترین نوع استفاده ممکن مورد بهره برداری قرار می‌گیرند.

قرارگیری صنایع فولاد و ذوب فلزات آب بر و آلوده کننده در جوار شهر اصفهان نمونه‌ای است که در آن به هیچ وجه جنبه‌های آمایش سرزمین رعایت نشده است و روزانه همشهریان اصفهانی با مشکلات متعدد ناشی از آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

نمونه دیگر کشت برنج در استان اصفهان است. در طرحی تحقیقاتی که در سال‌های پیش (۱۳۷۵) صورت گرفته، به اثبات رسیده است که کشت برنج در استان اصفهان کاملاً غیراصولی است. کشت برنج از لحاظ اقلیمی مناسب اصفهان نبوده و با صرف منابع زیادی از آب مخاطرات زیادی را برای سایر محصولات کشاورزی و مصارف شرب و غیره ایجاد کرده است، اما همچنان الزامی برای جلوگیری از کشت این محصول در قسمت‌های مختلف استان وجود ندارد. در این راستا حرکت به سمت محصولات کم مصرف‌تر نظیر گیاهان دارویی و همچنین توسعه گلخانه‌ها نمونه‌هایی از اجرای طرح‌های مبتنی بر آمایش و پایداری زیست محیطی است.

بیابان زایی

بیابان زایی بر اساس تعریف کنوانسیون بیابان زایی: تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عواملی مانند عوامل انسانی و عوامل طبیعی.

رواناب

رواناب عبارت است از بخشی از باران که در سطح زمین به سوی مناطق پست تر جاری می شود.

 عوامل موثر بر میزان رواناب:

ـ اگر شیب زمین زیاد باشد، آب باران فرصت نفوذ به زمین را نداشته و رواناب افزایش می یابد .

ـ با افزایش شدت بارندگی، آب کمتری در زمین نفوذ می کند و رواناب افزایش می یابد .

ـ در صورتی که تبخیر کم باشد در سطح زمین جاری می شود و رواناب افزایش می یابد

ـ چنانچه پوشش گیاهی کم باشد، آب کم تری در زمین نفوذ می کند و رواناب افزایش می یابد

ـ هرچه خاک متراکم تر باشد، آب نمی تواند در زمین نفوذ کند و رواناب افزایش می یابد

ـ اگر جنس بستر رودخانه از رس نفوذ ناپذیر باشد ، مقدار رواناب افزایش می یابد

ـ هرگاه مقدار هوموس یا گیاخاک کم باشد، مقدار رواناب افزایش می یابد

ـ رطوبت هوا، با افزایش رطوبت هوا تبخیر کاهش می یابد و در نتیجه رواناب افزایش می یابد

خاکورزی چیست؟

انجام هر نوع عمل مکانیکی روی خاک می تواند خاکورزی تعریف شود. خاک ورزی در مفهوم وسیع به معنای به هم زدن و تغییر ویژگی های ساختاری خاک با اهداف گوناگون است. اما در کشاورزی، تغییر در وضعیت بستر بذر و یا ریشه گیاه به منظور کشت و کار گیاهان را خاک ورزی می گویند.

خاکورزی تلاش برای ایجاد شرایط محیطی مناسب برای جوانه زدن بذر، سبز شدن گیاهچه و رشد ریشه، کنترل علف های هرز، کنترل فرسایش و رطوبت خاک است. انواع عملیات خاک ورزی با ابزارهای متفاوت به روش هایی مانند بریدن، پخش کردن، برگرداندن و مخلوط کردن تمام یا بخشی از خاک در یک یا چند مرحله انجام می گیرد.

خاك‌ورزی حفاظتی

هر روش خاک‌ورزی را كه پس از كاشت حدود يك سوم پوشش خاك دست نخورده باقی بماند خاك‌ورزی حفاظتی نامند كه شامل كشت بدون خاك‌ورزی يا خاك‌ورزی نواری، خاك‌ورزی پشته‌اي و خاك‌ورزی پوششي می‌باشد.

 

 

پی‌ اچ خاک (Soil PH) چیست؟ 

پی اچ نشان‌دهنده میزان اسیدی‌بودن یا بازی‌بودن خاک است. این شاخص وضعیت فعلی خاک را نشان می دهد و عامل اصلی کنترل دسترسی به  مواد مغذی، فرآیندهای میکروبی و رشد گیاه می باشد. غلظت یون هیدروژن در خاک PH نامیده می شود و تحت تأثیر واکنش های شیمیایی بین اجزای خاک و آب است.

PH  خاک معمولا بین۳ و ۱۰ و در حالت طبیعی مقدار آن 7 است. پی‌ اچ خاک‌های اسیدی کمتر از ۷ و پی‌ اچ خاک‌های قلیایی بالاتر از۷ است. خاک‌های فرا اسیدی (پی‌ اچ کمتر از ۳.۵) و خاک‌های به‌شدت قلیایی (پی‌ اچ بالاتر از ۹) کمیاب هستند.

هوموس (گياخاک) چیست؟

گیاخاک در انگلیسی ( Humusهوموس) است که از لاتین گرفته شده و به معنی زمین است. هوموس در واقع بخش ارگانیک غیر زنده خاک است که از تجزیه بقایای گیاهی و جانوری بدست آمده است. در تعریف تخصصی تر می توان عنوان کرد که هوموس بخشی از ماده آلی است که بسیار بهتر از بخش های دیگر تجزیه شده و شامل هیومیک اسید، فولیک اسید و هیومین است. این بخش از خاک که مسئول ظرفیت تبادلی خاک است حداقل ده سال طول می کشد تا تشکیل شود. هوموس دارای رنگی تیره، بسیار متخلخل و اسفنجی است. هوموس همان بخش فعال خاک است. هر چه هوموس خاک کمتر باشد، فعالیت ها و تبادل های کمتری در آن صورت می گیرد و بنابراین خاک فقیرتر است و برعکس. درنتیجه میزان هوموس یکی از مهمترین عوامل حاصلخیزی خاک است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

واژه ها

ترسیب: ته نشين

فيبر: بافت

کلش: پوشال