خطوط عمومی برنامه ما برای حفظ زیست‌بوم

پیش‌گفتار: جهان و بشریت امروز با خطرات و چالش‌های جدی زیست‌محیطی مواجه است. بحران محيط زيست تا جایی  پیش رفته است كه کل كره زمين و حيات را تهديد مي كند. حفظ محیط زيست از مهمترین و جدی‌ترین دغدغه‌های جامعه انسانی برای زندگی تبديل شده است. مجموعه تدابیر، توافق‌های جهانی و اقدامات عملی در حوزه حفظ محیط زیست، به‌عنوان دستاوردهای مثبت بشریت محسوب می‌شوند. اما در نتيجه نیاز سیری‌ناپذیر سرمايه داری به افزایش سود و مصرف، این توافقات  به مرور زمان زیر پا گذاشته شده و هر روز کم‌اثرتر می‌شوند.با روی کار آمدن ترامپ و خارج شدن ایالات متحده از پروتکل های اقلیمی،بر وخامت وضعیت محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی افزوده شده است. 

از این‌رو تأمل بر این معضل حیاتی و ارائه راهبردها و راهکارهای برنامه‌ای در این حوزه ضروری است. حفظ زیست‌بوم در گرو تلاش ، همکاری و مشارکت همگانی است. مردم، سازمان‌های مردم‌ نهاد، احزاب، تشکل‌های صنفی، فرهنگی، اجتماعی و دولت‌ها، هرکدام به سهم خود در این حوزه وظایف مهمی بر عهده دارند.

وضعیت زیست‌محیطی در جهان

در دهه‌های اخیر، وضعیت محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی به‌طور چشمگیری بحرانی شده و پیامدهای مخرب داشته که بسیار هشدار دهنده است. ازجمله:

• گرمایش جهانی و افزایش میانگین دمای زمین

• تغییرات اقلیمی 

• بحران آب 

• ازبین رفتن بسیاری از موجودات، خشک شدن تالابها و رودها و دریاچه ها و کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی

• آلودگی هوا، آب و خاک ناشی از فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی و خدماتی 

• آب شدن یخچالهای طبیعی و کوه های يخ 

• پسماندها

• افزایش بلایای طبیعی مانند سیل، خشکسالی و آتش‌سوزی جنگل‌ها 

و در یک کلام  تشدید روند تخریب طبعیت و محیط زیست بشر 

اقدامات جهانی برای مقابله با تغییرات اقلیمی:

۱-توافق پاریس:هدف از این توافق، محدود کردن افزایش دمای جهانی به کمتر از ۲ درجه سانتی‌گراد است.

۲ - پیگیری و اجرای اهداف توسعه پایدار سازمان ملل شامل: حفاظت از منابع طبیعی، کاهش آلودگی و ترویج انرژی‌های تجدیدپذیر.

۳-سرمایه‌گذاری در پروژه شکاف هسته ای و در انرژی‌های تجدیدپذیر: ازجمله انرژی خورشیدی، بادی و هیدروژنی.

اجرای این توافقات، به‌شدت تحت تأثیر و در گرو اراده قدرت های بزرگ جهانی و کشورهای پیشرفته صنعتی قرار دارد. این کشور ها خود بیشترین نقش را در تولید آلودگیهای زیست بومی دارند، اما کمترین تعهد را در اجرای این توافقات می‌پذیرند.ایالات متحده اعلام کرده در صدد خروج از توافق پاریس است.همچنین رئیس جدید سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا قصد دارد مجموعه‌ای از مقررات مربوط به حفاظت از محیط زیست و آب‌وهوا را لغو کند. 

وضعیت زیست‌محیطی در خاورمیانه 

خاورمیانه،خاورنزدیک و شمال آفریقا در خط اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارند. افزون برآن بدلیل خشکسالی، رشد جمعیت، کشاورزی ناپایدار و سوءمدیریت منابع آبی، با چالش‌های زیست‌محیطی جدی و حادی روبرو هستند.این بحران در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، عراق، سوریه، ترکیه، اردن و کشورهای حاشیه خلیج فارس، نمود بیشتری دارد. 

عمده ترین چالشهای زیست‌محیطی این منطقه عبارتند از:

• مناقشات بر سر منابع آبی مانند رودهای هیرمند، دجله و فرات، و رود اردن. که در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، عراق، سوریه، ترکیه، اردن و کشورهای حاشیه خلیج فارس، نمود بیشتری دارد. مثل: تنش بین ایران و افغانستان بر سر سهم آب رودهیرمند، بین ترکیه، عراق و سوریه بر سر سهم آب دجله و فرات، بین اردن، فلسطین و اسرائیل  بر سر سهم آب رود اردن. در این میان اوضاع سیاسی منطقه، نقش اسرائیل و ترکیه و تسلط آنها بر منابع آبی مورد مناقشه در تشدید این وضعیت موثر بوده است

• خطرات ناشی از حفاری و استخراج نفت و گاز در حوزه دریای خزر و خلیج فارس که موجب  تخریب زیست‌بوم‌های دریایی در خلیج‌فارس و دریای خزر و آلودگی بیشتر هوا هستند. 

چالش‌های زیست‌محیطی در ایران

 ایران از یک سو متأثر از بحران های زیست بومی و تغییر اقلیم در جهان و منطقه است و از سوی دیگر خود باچالش‌های جدی در این حوزه روبروست. بحران شدید آب و کاهش‌ ذخایرآب تجدیدناپذیر،به بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی در کشور تبدیل شده است. 

بحران شدید آب : کمبود آب و بحران منابع آبی

• بدلیل قرار گرفتن ایران در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان، بحران آب در دهه‌های اخیر، به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی در کشور تبدیل شده است. 

• امروز ایران در آستانه ورشکستگی آب قرار دارد. این بحران در نتیجه کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب های زیرزمینی، حفر بی رویه چاه‌های عمیق، سدسازی‌های غیراصولی، توسعه کشاورزی ناپایدار، توسعه صنایع آب بر، در مناطق خشک و مدیریت یا حکمرانی  ناکارآمد ونادرست در مصرف آب، از جمله علل این ابر بحران زیست بومی است. بحران کمبود آب پیامدهای اکولوژیکی، اجتماعی و سیاسی در پی دارد، از جمله: ۱. تشدید مهاجرت‌های اجباری: خشکسالی و کمبود آب باعث مهاجرت ساکنان روستاها به شهرها  و از شهر ها به شهر ها شده و مشکلات اجتماعی و اقتصادی ایجاد کرده است.۲. افزایش تنش‌های سیاسی اجتماعی و نظامی بر سر منابع آب، ۳. کاهش امنیت غذایی به دلیل اختلال در تولید محصولات کشاورزی، ۴. آسیب به تنوع زیستی و از بین رفتن تالاب‌ها و زیستگاه‌های طبیعی. کمبود آب معضل بزرگ منطقه و ایران است و تلاش برای کاربست راهکارهایی برای توقف و جلوگیری از ابعاد فاجعه، باید دغدغه همه دولت ها و شهروندان باشد. ازجمله این راهکارها؛ اجرای پروژه‌های صرفه‌جویی در مصرف آب و استفاده از فناوری‌های مدرن در آبیاری، احیای منابع آب زیرزمینی از طریق کاهش برداشت‌های بی‌رویه، حفاظت از تالاب‌ها و دریاچه‌های در معرض خطر، است.

• آلودگی هوا، فرونشست زمین، فرسایش خاک، خشک سالی، افزایش بی سابقه ميزان بهره برداری از چاه‌های عميق و خالی شدن سفره های زيرزمينی، افزایش مداوم انتشار گازهای گل‌خانه‌ای، آلودگی هوا در شهرهای بزرگ، آلوده‌سازی رودخانه‌ها، کاربرد مازوت در نيروگاه های حرارتی، استفاده‌ بی‌رویه از فرآورده‌های پتروشیمی از جمله پلاستیک، ريزگردها، تخريب جنگل ها و مراتع، سدسازی های بی رويه، شيوه کشاورزی سنتی، مصرف نسنجیده منابع طبیعی، راه اندازی صنايع آب بر در استان های مرکزی، گسترش بی‌رویه صنایع آلاینده، پسآب های صنعتی و شهری، تخريب حيات وحش و مرگ گونه¬‌های جانوری و گیاه. از بین رفتن جنگل ها و مراتع، خشک شدن دریاچه ها، تالابها و رود ها، پسماندها، از دیگر چالش های مهم  درکشور هستند که به نوبه خود هر کدام راهبرد و راهکارهای ویژه می طلبد.

راهبرد ها و راهکارهای  ضرور برای کاهش بحران آب و حفاظت از محیط زیست

۱- برخورداری از محیط زیست سالم به عنوان حق همگانی  و آیندگان ، حفاظت از آن به عنوان مسؤلیت و وظیفه همگانی و به رسمیت شناختن آن به لحاظ حقوقی و قانون اساسی 

۲- بازنگری در نگرش و الگوهای توسعهٔ اقتصادی، اجتماعی، مصرفی، سیاسی از دیدگاه حفاظت از محیط زیست ، - طبیعت ، آب ،  خاک و جنگل - و توجّه اکید  به مساله و بحران آب  و خطرات ناشی ازآن ، به عنوان یک مسئلۀ عموم بشری ملّی- منطقه‌ای - جهانی 

۳-برنامه ریزی و مدیریت جامع و هماهنگ وراه کارهای ضروربرای کاهش بحران آب و حفاظت از محیط زیست :

• بکار گیری هوش مصنوعی و سنجش از دور برای پیش‌بینی تغییرات اقلیمی و مدیریت منابع آب

• استفاده ازفن آوریها و تجهیزات جدید برای استفاده  بهینه از آب در تمام حوزه ها (   کشاورزی، صنعت ، اداری ، خدماتی و شهری)  و کنترل  مصرف آب و جلوگیری از هدررفت آب در این حووزه ها 

• کاربست شیوه‌های نوین کشاورزی، توسعه آبیاری هوشمند وتغيير و اصلاح الگوی کشت، جلوگيری از بهره برداری بی‌رویه ذخایر زيرزمینی آب 

• به کارگیری انرژی های تجدیدپذیر با استفاده  تکنولوژی‌های جدید در جهت انرژی پاک، کاهش انرژی فسیلی به عنوان سوخت واستفاده بهینه از انرژی در مجموعۀ حوزه ها ، 

• بازیافت و تصفیه آب: استفاده مجدد از پساب‌های صنعتی ،  کشاورزی ،شهری و فضای سبز.

• احیای سفره‌های آب زیرزمینی: اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها و کاهش برداشت بی‌رویه.

• تغيير الگوی مصرف

• جلوگيری از سدسازی های بی رويه و ساخت و سازهای غيرقانونی

• آموزشِ تغییر الگوی مصرف و روش زندگی از دوران کودکی و از همان مدارس ابتدایی در راستای ارتقاء فرهنگ اجتماعی در زمینۀ حفظ و پاسداری از منابع آب و محیط زیست، از جمله در رژیم غذایی

• تاکید بر مشارکت همگانی ( شهروندان، دولت،  نهاد ها ی مدنی و سمن ها ، تشکّل‌های غیرانتفاعی شهروندی و بخش خصوصی )  در کاهش بحران آب و تهدیدات زیست‌محیطی در کشور و منطقه،

• اتخاذ دیپلماسی فعّال در رابطه  با کشورهای همسایه بر سر اختلافات ناشی از حقّابه و منابع آبی مشترک،

•  تاکید بر مشارکت همگانی ( شهروندان، دولت، نهادها ی مدنی و سمن ها، تشکّل‌های غیرانتفاعی شهروندی و بخش خصوصی )  در کاهش بحران آب و تهدیدات زیست‌محیطی در کشور و منطقه،

• کنترل چرای بی‌رویه دام و توسعه کشت گیاهان مقاوم به خشکی.

•  نظارت بر بهره‌برداری از مراتع و منابع طبیعی

• اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی و کاشت گونه‌های مقاوم به خشکی

• اجرای طرح‌های تثبیت شن‌های روان: کاشت گونه‌های مقاوم به خشکی مانند تاغ و گز

• کنترل گسترش وسائل نقلیه در همه عرصه ها  و جایگزین کردن وسایل حمل ونقل بنزینی و گازوئیلی با خودروی های کم مصرف و گسترش ناوگان حمل‌ونقل عمومی و ارتقای استاندارد سوخت.

• اتخاذ تدابير لازم برای جلوگيری از فرسايش خاک و بيان زائی و برنامه ريزی برای بيابان زدائی

• اجرای سند مصوب هوای پاک که توسط کارشناسان تهيه شده است.

• جلوگيری از تخريب جنگل ها و مراتع و آتش سوزی جنگل ها

• گسترش سیستم بازیافت پسماندها با استفاده از تکنولوژی‌های نوین

• ترویج و تبلیغ فعّالانه اهمیت حفاظت از محیط زیست  وآماده‌سازی فضای عمومی به منظور پذیرش مسئولیّت همگانی ( اعم از شهروندان، دولت ،  نهاد ها ی مدنی و سمن ها ) در جهت پاسداری ازآب و خاک و جنگ

• مدیریت  خاک و جنگل برای حفظ محیط زیست سالم و سالم‌سازی آن

۴ -ایجاد صندوق ملی توسعه پایدار و حفظ محیط زیست با اختصاص درصد مشخص از درآمد ملی و کنترل و نظارت 

۵- سرمایه‌گذاری در حوزه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌کارگیری سیاست‌های کلان درجهت استفاده از انرژی پاک و پرهیز از استفاده از تکنولوژی‌های موجّد گازهای گلخانه‌ای در همۀ شاخه‌های اقتصادی و مصرفی،

۶-توافق های دو و یا چند جانبه محیط زیستی با کشور های همسایه و منطقه به منظور اتخاذ تدابیرمشترک  برای حفظ محیط زیست، بهره وری  بهینه وعادلانه از آب و هماهنگی در پروژه های مشترک و جلوگیری از تنش‌های احتمالی. 

۷- مشارکت در گردهمایی ها، کنفرانس ها و برنامه های جهانی محیط زیست از جمله در رابطه با پروتکل‌های بین‌المللی فرامنطقه‌ای تحت نظارت سازمان ملل متّحد.

نتیجه گیری: حفاظت از محیط زیست ، مسئولیت و وظیفه همگانی است که  تحقق آن در عمل  نیاز به همکاری و مشارکت و هم آهنگی همگانی - دولت ،  نهاد ها ی مدنی، سمن ها ، تشکّل‌های غیرانتفاعی شهروندی و بخش خصوصی – است. 

حفظ محيط زيست هم مسئله امروز و هم فردای پسا جمهوری اسلامی است. برنامه ما هم برای شرايط کنونی و هم برای جمهوری سکولار دموکرات است.

۱۰  آوریل ۲۰۲۵  گروه کار محیط زیست