والنتین کاتاسونوف
برگردان: سیامک سلطانی
حمله اسرائیل به ایران در شب ۱۲ و ۱۳ ژوئن، ادعای تل آویو بود مبنی بر اینکه تهران می‌تواند هر لحظه تولید سلاح‌های هسته‌ای را آغاز کند. بنابراین، این حمله ظاهراً یک حمله پیشگیرانه با هدف جلوگیری از تولید سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران بود. همه این موارد بارها در رسانه‌های جهانی مورد بحث قرار گرفته اند و نویسنده این سطور نیز مقالاتی در این زمینه منتشر کرده است.
کل این داستان بسیاری از کارشناسان را به این نتیجه رسانده است که تجاوز اسرائیل علیه ایران می‌تواند به یک جنگ بزرگ در خاورمیانه و شاید حتی جنگ جهانی سوم تبدیل شود. ناخواسته، جنگ اسرائیل علیه ایران بسیاری را بر آن داشته است که نگاه دیگری به وضعیت امروز جهان بیندازند.
به طور خاص، برای ارزیابی اینکه روند تکثیر سلاح‌های هسته‌ای در سراسر جهان تا چه حد پیش رفته است و آیا ممکن است موقعیت‌های مشابهی در سایر نقاط جهان نیز رخ دهد؟ وقتی یک کشور به کشور دیگری حمله می‌کند به این بهانه که ظاهراً آن کشور در حال آماده شدن برای تولید سلاح‌های هسته‌ای است؟ آیا پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) که در ۱۲ ژوئن ۱۹۶۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد و هنوز هم در حال اجرا است، واقعاً می‌تواند به عنوان یک مانع مؤثر در مسابقه تسلیحات هسته‌ای عمل کند؟
بگذارید یادآوری کنم که امروزه ۱۹۰ کشور جهان در پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) که در ۵ مارس ۱۹۷۰ لازم‌الاجرا شد، شرکت دارند. این پیمان تصریح می‌کند که کشوری که سلاح هسته‌ای دارد، کشوری است که قبل از ۱ ژانویه ۱۹۶۷ چنین سلاح یا وسیله‌ای را تولید و منفجر کرده باشد. این کشورها اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده آمریکا، بریتانیای کبیر، فرانسه و چین بودند. که به آنها "پنج هسته‌ای" گفته می‌شود. اتفاقاً، این پنج کشور، طبق منشور سازمان ملل، اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند. طبق این پیمان، کشورهای "پنج هسته‌ای" متعهد می‌شوند که سلاح‌های هسته‌ای خود را به هیچ کس منتقل نکنند؛ و همچنین بر آنها، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، کنترل داشته باشند و به کشورهای دیگر در توسعه و تولید سلاح‌های هسته‌ای کمک نکنند و غیره.
سایر اعضای NPT کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای هستند. آنها متعهد می‌شوند که سلاح هسته‌ای را از هیچ‌کس نپذیرند، سلاح هسته‌ای تولید یا توسعه ندهند و در توسعه یا تولید سلاح هسته‌ای کمک نپذیرند. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، که بخشی از سیستم سازمان ملل متحد است و در سال ۱۹۵۷ تأسیس شد، مسئول نظارت بر رعایت NPT است.
متأسفانه، NPT نتوانسته است مسابقه تسلیحات هسته‌ای را به طور کامل متوقف کند.
اولاً، این پیمان حاوی توصیه‌هایی به کشورهای «پنج قدرت هسته‌ای» بود مبنی بر اینکه زرادخانه‌های هسته‌ای خود را افزایش ندهند و در صورت امکان، حتی آنها را کاهش دهند. همچنین از مدرن‌تر کردن سلاح‌های هسته‌ای، وسایل حمل آنها و غیره، اجتناب ورزند. با توجه به تعداد بارهای هسته‌ای، اندازه کل زرادخانه‌های جهان واقعاً کاهش یافته است. درست است که برخی از کشورها (به عنوان مثال، چین) در حال افزایش تعداد بارهای هسته‌ای هستند. در عین حال، طی نیم قرن، قدرت بارها افزایش یافته است و وسایل حمل آنها دائماً در حال مدرن‌تر شدن هستند.
ثانیاً، برخی از کشورهای بزرگ هنوز خارج از NPT هستند. سه کشور - اسرائیل، هند و پاکستان - از امضای این پیمان خودداری کرده‌اند. با این حال، هر سه کشور دارای سلاح هسته‌ای هستند (اگرچه اسرائیل هیچ اظهار نظر رسمی در این مورد نکرده است). کره شمالی عضو NPT بود، اما سپس از آن خارج شد؛ این کشور نیز دارای سلاح هسته‌ای است.
سوم، ایالات متحده با استقرار سلاح‌های خود در اروپا، پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) را نقض می‌کند. اجازه دهید یادآوری کنم که در حال حاضر سلاح‌های هسته‌ای آمریکا در آلمان، ایتالیا، بلژیک، هلند، ترکیه و کانادا مستقر هستند؛ در آینده نزدیک ممکن است دوباره (پس از وقفه‌ای از سال ۲۰۰۸) در بریتانیای کبیر نیز ظاهر شوند. به طور دقیق، این پیمان، کشورهای «پنج قدرت هسته‌ای» را از استقرار سلاح‌های هسته‌ای خود در خارج از قلمرو خود منع نمی‌کند؛ اما به شرطی که کنترل این سلاح‌های هسته‌ای به کشوری که سلاح‌ها در آن مستقر شده‌اند، منتقل نشود؛ و اینکه هیچ کشور از «پنج قدرت هسته‌ای» با هدف مدرنیزه کردن این سلاح‌های هسته‌ای (از جمله وسایل حمل و نقل آن ها نیز) در حاک کشوری غیر، اقدامی به عمل نیاورد.
در 7 اکتبر 2021، وزارت امور خارجه روسیه در مورد مدرنیزه شدن سلاح‌های هسته‌ای ایالات متحده در اروپا گزارش داد و اظهار داشت که ایالات متحده در حال نقض پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در اروپا است. ولادیمیر یرماکوف، مدیر بخش عدم گسترش و کنترل تسلیحات وزارت امور خارجه روسیه، اظهار داشت : "با نقض تعهدات مندرج در پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، سلاح‌های هسته‌ای غیراستراتژیک آمریکا در خاک کشورهای اروپایی غیرهسته‌ای مستقر شده‌اند و مدرنیزه شدن آنها، از جمله امکانات حمل آنها، در حال انجام است." به گفته وزارت امور خارجه روسیه، این نقض NPT است؛ ایالات متحده همچنین در حال نوسازی این سلاح‌ها، از جمله امکانات حمل آنها است که تهدیدی نظامی برای امنیت روسیه محسوب می‌شود.
بدین ترتیب، امروزه علاوه بر «پنج کشور هسته‌ای»، چهار کشور دیگر نیز دارای سلاح هسته‌ای هستند. در عمل، ما یک «نه کشور هسته‌ای» داریم که به آن «کلوپ هسته‌ای» می‌گویند. اما تل‌آویو، واشنگتن و برخی دیگر ادعا می‌کنند که در عمل، یک «ده کشور هسته‌ای» از قبل تشکیل شده است، و از ایران به عنوان دهمین کشور یاد می کنند. حتی اگر بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و اطلاعات آمریکا گزارش داده بودند که تهران در آستانه حمله اسرائیل به ایران سلاح هسته‌ای نداشته است، نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، ادعا می‌کردند که دارد! چرا؟ زیرا ظاهراً ایران ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا داشته است.
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تا ۱۷ مه ۲۰۲۵، ایران ۴۰۸.۶ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد داشته است که می‌تواند به سرعت تا سطحی مناسب برای تولید سلاح‌های هسته‌ای (۹۰ درصد بسیاری ذخایر اورانیوم غنی‌شده را با باروت مقایسه می‌کنند؛ باروت وجود دارد، اما بدنه فلزی برای نارنجک وجود ندارد. یا شاید بدنه از قبل وجود دارد، فقط در جای دیگری است؟ و برای به دست آوردن یک نارنجک تمام عیار، فقط چند حرکت دقیق لازم است و سلاح برای نبرد آماده است؛ در بدترین حالت، اگر آهن برای نارنجک وجود نداشته باشد، شاید یک بطری شیشه‌ای کافی باشد؟ و بالاتر) غنی‌سازی شود.
من صرفاً استدلال کسانی را تکرار می‌کنم که معتقدند ایران آماده بود تا در هر زمان که نیاز باشد، یک بمب هسته‌ای آماده برای نبرد ایجاد کند؛ و نه تنها آماده بود، بلکه امروز نیز آماده است. حتی با وجود بمباران سه مکان تأسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا. زیرا، طبق اظهارات تهران، ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران امروز ایمن و سالم است. تکنسین‌ها و کارشناسان سلاح‌های هسته‌ای در حال حاضر در حال بحث در مورد این هستند که چقدر طول می‌کشید (خواهد کشید) تا تهران به محصول نهایی به نام «بمب هسته‌ای» دست یابد؛ برخی معتقدند که این کار سال‌ها به طول خواهد انجامید؛ برخی اما معتقدند: ماه‌ها و برخی نیز روزها!
حالا از موضوع تجاوز اسرائیل علیه ایران فاصله می‌گیرم؛ می‌خواهم بدانم چند کشور از زمره کشورهایی که امروز به عنوان اعضای نمونه NPT در نظر گرفته می‌شوند، آماده‌اند تا فردا تولید سلاح هسته‌ای را آغاز کنند؛ طبق گزارش انجمن جهانی هسته‌ای، تا مارس ۲۰۲۰، حدود ۳۰ کشور برنامه‌های انرژی هسته‌ای داشتند؛ برخی تازه آنها را پذیرفته بودند و برخی دیگر در مرحله اجرا بودند. حدود ۲۰ کشور دیگر علاقه خود را به انرژی هسته‌ای اعلام کرده‌اند و در حال برنامه‌ریزی برای پذیرش برنامه‌های مربوطه هستند.Craving Nuclear Energy: Emerging Nations | Law-In-Action
وقتی شروع به جستجوی اطلاعات در مورد این موضوع کردم، به طور غیرمنتظره‌ای به روزنامه ای از تقریباً بیست سال پیش برخوردم؛ مصاحبه‌ای به تاریخ سال ۲۰۰۶ انتشار یافته در «روسیسکایا گازتا» با فیزیکدان هسته‌ای مشهور روس و عضو آکادمی علوم روسیه، یوگنی آورورین (۱۹۳۲-۲۰۱۸). در بخشی از آن مصاحبه آمده است: «وقتی ما در مرکز خود (مرکز هسته‌ای فدرال روسیه - نویسنده) تحلیلی در مورد اینکه کدام کشورها می‌توانند سلاح هسته‌ای بسازند، انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم: امروزه، هر کشور توسعه‌یافته صنعتی می‌تواند این کار را انجام دهد. تنها چیزی که لازم است یک تصمیم سیاسی است. همه اطلاعات کاملاً در دسترس است و هیچ چیز ناشناخته‌ای وجود ندارد. تنها مسئله، فناوری و سرمایه‌گذاری منابع مالی خاص است».
چنین کشورهایی که امروز در آستانه پیوستن به «کلوپ هسته‌ای» هستند، اغلب «در آستانه» نامیده می‌شوند؛ برای مثال، در اینجا ارزیابی محمد البرادعی، مدیر کل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۰۵ آمده است: «اکنون می‌توانیم واقع‌بینانه درباره ۳۰ تا ۴۰ کشوری صحبت کنیم که پتانسیل ایجاد سلاح هسته‌ای را در عرض چند ماه دارند».
بعدها، او مفهوم «کشورهای هسته‌ای بالفعل» را استفاده کرد؛ منظور او کشورهایی بودند که می‌توانند به طور مستقل پلوتونیوم یا اورانیوم غنی‌شده با غنای بالا را به دست آورند و فناوری تولید بار هسته‌ای را دارند؛ اما آنها گام نهایی را برنمی‌دارند و برای رعایت رسمی الزامات NPT از «آستانه» عبور نمی‌کنند. البرادعی این افشاگری را در سال ۲۰۰۹، زمانی که از سمت ریاست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کناره‌گیری کرد، انجام داد. او از جایگاه خود، مشاهده کرد که ده تا بیست کشور در حال حاضر یا به زودی به «کشورهای هسته‌ای بالفعل» تبدیل می‌شوند. طبق تخمین‌های او، زمان عبور از «آستانه» و ورود به «کلوپ هسته‌ای» حدود دو ماه است.
کدام کشورها در آستانه ورود به «کلوپ هسته‌ای» قراردارند؟ در برخی از نوشته‌ها کشورهایی که دارای توان و ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم در کشورهای خود هستند را در زمره کشورهای در«آستانه» می دانند. ۱٥ کشور در جهان با چنین ظرفیت‌هایی وجود دارند. به ترتیب حروف الفبا: آرژانتین، برزیل، بریتانیای کبیر، آلمان، اسرائیل، هند، ایران، چین، بلژیک، کره شمالی، پاکستان، روسیه، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، ژاپن. در این عرصه، روسیه ۴۰٪ از ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم جهان را در اختیار دارد، ایالات متحده آمریکا - ۲۰٪، فرانسه - ۱٥٪، آلمان، بریتانیای کبیر و بلژیک با هم - ۲۲٪، بقیه جهان - تنها ۳٪. اگر کشورهایی را که در حال حاضر عضو «کلوپ هسته‌ای» هستند از این لیست کم کنیم، آرژانتین، برزیل، آلمان، ایران، بلژیک و ژاپن باقی می‌مانند؛ یعنی در مجموع شش کشور. ضمن آن که به طور قابل توجهی، کشورهای بیشتری در«آستانه» وجود دارند، زیرا اورانیوم غنی‌شده را می‌توان از ۱٥ کشور ذکر شده در بالا وارد کرد؛ بنابراین لازم است نه تنها و نه چندان بر تولید اورانیوم غنی‌شده، بلکه بر موجودی ذخایر آن نیز نظارت شود. طبق برخی برآوردها، ۴۳ کشور در جهان دارای ذخایر اورانیوم غنی‌شده با خلوص بالا هستند که ۲۸ کشور از این تعداد، کشورهای در حال توسعه هستند.
صاحب‌نظران مختلف فهرست‌های بسیار مشابهی از کشورهای در«آستانه» دارند. البته، ایران در همه فهرست‌ها قرار دارد؛ پس از تجاوز اسرائیل در ۱۳ ژوئن و حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران در ۲۲ ژوئن، تقریباً همه کارشناسان به اتفاق آرا معتقدند که ایران از «آستانه» مذکور عبور خواهد کرد. اگر به ارزیابی رئیس سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اینکه این امر دو ماه طول خواهد کشید، اتکا کنیم، ایران از اوایل ماه اوت امسال به عضویت «کلوپ هسته‌ای» در خواهد آمد.
ژاپن، آلمان، کانادا، هلند، ایتالیا، اسپانیا، سوئد، سوئیس، برزیل، مکزیک، آرژانتین، کره جنوبی، تایوان، اندونزی، عربستان سعودی و آفریقای جنوبی نیز با درجات مختلفی از قطعیت، کشورهای «آستانه‌ای» در نظر گرفته می‌شوند. برخی از آنها حتی نه «یک قدم» بلکه «نیم قدم» با سلاح‌های هسته‌ای فاصله فاصله دارند. ضمن آن که، در مورد ژاپن می‌گویند که "یک پیچ گوشتی" با سلاح‌های هسته‌ای فاصله دارد؛ اما آلمان برعکس، دورتر است؛ به طور متعارف، دو قدم با آن فاصله دارد. چرا؟ زیرا در گرماگرم مبارزه برای انرژی سبز، برلین تمام نیروگاه‌های هسته‌ای خود را تعطیل کرد (سه نیروگاه آخر سه سال پیش از رده خارج شدند). آلمان خود را از پوشش و پایه به شکل نیروگاه‌های هسته‌ای در توسعه سلاح‌های هسته‌ای محروم کرد.
ضمناً، به دلایلی اغلب فراموش می‌کنند که بلاروس را در فهرست کشورهای «آستانه‌ای» ذکر کنند. معمولاً در ارتباط با سلاح‌های هسته‌ای از این کشور نام برده می‌شود، زیرا در سال ۲۰۲۳، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، اعلام کرد که با لوکاشنکو، رئیس جمهور بلاروس، در مورد استقرار سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی (TNW) در خاک بلاروس به توافق رسیده است؛ پوتین گفت که استقرار TNW مقررات NPT را نقض نمی‌کند، زیرا برای استفاده مستقیم به بلاروس منتقل نمی‌شود. این سلاح‌ها صرفاً سلاح‌های هسته‌ای روسیه هستند. اطلاعات دیگر جالب‌تر هستند؛ طبق اظهارات لوکاشنکو، که در مراسم افتتاح نیروگاه هسته‌ای بلاروس در سال ۲۰۲۰ بیان کرد، ۲۰۰ کیلوگرم پلوتونیوم با درجه تسلیحاتی در مجتمع فیزیک هسته‌ای «یالینا» ذخیره شده است؛ و این در حال حاضر فرصتی برای بلاروس است تا سلاح‌های هسته‌ای خود را داشته باشد. با این حال، هیچ اشاره دیگری به پلوتونیوم با درجه تسلیحاتی در بلاروس نشده است.
ترکیه همیشه در فهرست کوتاه کشورهای «آستانه» قرار داشته است. این کشور یک کارخانه غنی‌سازی اورانیوم دارد. به گفته برخی کارشناسان، فعالیت آنکارا در بخش هسته‌ای صلح‌آمیز با هدف سرپوش گذاشتن بر برنامه نظامی این کشور است؛ اتفاقاً، روس‌اتم در حال تکمیل ساخت نیروگاه هسته‌ای آکویو در ترکیه است و ترکیه قصد دارد اورانیوم را به طور مستقل برای این نیروگاه تأمین کند، به این معنی که سوخت مصرف‌شده را نگه می‌دارد. این به ترکیه اجازه می‌دهد تا مواد لازم برای ساخت سلاح را داشته باشد. اسرائیل در حال حاضر در مورد تهدید هسته‌ای از سوی ترکیه فریاد می‌زند و تهدید به بمباران نیروگاه هسته‌ای آکویو می‌کند.
من تحلیل بیشتر در مورد کشورهای «آستانه» را متوقف می‌کنم. برخی از آنها مدت‌هاست که در موقعیت «آستانه» قرار دارند، گاهی اوقات برای چندین دهه. یک توهم خاص وجود داشت که تکثیر سلاح‌های هسته‌ای در جهان، اگر کاملاً متوقف نشده باشد، حداقل بسیار بسیار کند شده است؛ اما حمله اسرائیل به ایران نه تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای در«آستانه» دیگر را به این فکر انداخت: آیا وقت آن رسیده است که از سایه‌ها بیرون بیاییم و به عضوی تمام عیار از «کلوپ هسته‌ای» تبدیل شویم؟ چه بسا نه بی‌سروصدا (مانند هند، پاکستان و اسرائیل)، بلکه با اعلام آن با صدای بلند؛ تا همین اواخر، بسیاری با پوزخند و تکبر به کره شمالی نگاه می‌کردند که دقیقاً بیست سال پیش از آستانه هسته‌ای عبور کرد (پیونگ یانگ آشکارا در 10 فوریه 2005 از ایجاد سلاح‌های هسته‌ای خبر داد). در رتبه‌بندی امن‌ترین کشورها، کره شمالی اکنون رتبه اول را دارد. بسیاری از کشورهای در «آستانه» به طور جدی در مورد آن فکر می کنند.
افزودن دیدگاه جدید