بیم و امید در زمانۀ اتوماسیون انبوه: مباحثه در آیندۀ کار- بخش چهارم

دوام کار: بهشت گمشده؟

دو دیدگاه مارکس و کینز، که در بالا معرفی شدند، همچنان مشوق دیگران بوده اند تا به فراسوی زمان حال بنگرند و آینده ای را ترسیم کنند که در آن ماشینها، به عنوان بدیل کار انسانی، بیشترین کاری را که جامعه به آن نیاز دارد، انجام می دهند. این تصویر تا کنون تصویری اتوپیائی، نامتحقق مانده است. علیرغم پیشرفتهای مداوم تکنولوژی، کار همچنان باقی است. سرمایه داری کار بیشتری را برای انسانها ایجاد کرده و هنوز نشانه ای از آن را بروز نداده است که می خواهد جای خود را به نظامی بدهد که در آن کار نفی شده یا به پایان خود رسیده است. در حالی که استفاده از تکنولوژی تحت نظام سرمایه داری بی تردید برخی از عناصر خوار کار را از میان برداشته است، اما آشکارا از رها کردن کارگران از کار باز مانده است. در واقع، اثر واقعی آن تداوم بخشیدن به کار، ایجاد منابع جدید تنش و تقلا برای کارگران بوده است.

تاریخ سرمایه داری نشان می دهد که چگونه تعداد ساعات کار روزانه ابتدا افزایش و سپس کاهش یافت. تعداد ساعات کار در نظام سرمایه داری در سالهای نخستین قرن نوزدهم به اوج رسید. در آن روزگار 70 ساعت و بیشتر کار در هفته ابداً نامرسوم نبود. کاهش تعداد ساعات کار که از اواخر قرن نوزده بروز یافت و تا اوائل قرن بیست طول کشید، تا حدودی ناشی از تغییر در سیاستهای دولتی بود، که در اثر مبارزات موفق کارگری سرعت گرفته بود. این همانا مبارزۀ متحد کارگران از مجرای اتحادیه ها و دیگر سازمانهای کوپراتیو بود که موجب اعمال محدودیتهای قانونی و بر زمان کار شد. ساعات کار در جوامع سرمایه داری، از اوائل قرن بیستم همچنان کاهش داشته است، اگرچه که نرخ کاهش آن، با تفاوتهای بسیاری در کشورهای مختلف، اما در همه جا سیر نزولی داشته است. حتی در کشورهائی مثل امریکا، به عنوان یک نمونۀ قابل توجه، در سالهای 70 قرن گذشته و پس از آن ساعات کار عملاً علائمی را از افزایش و عقبگرد از مسیر بلندمدت که متوجه ساعات کار کمتر بود، نشان داده اند. افزایش نرخ مشارکت زنان در بازار کار نیز حاکی از افزایش سرانۀ ساعات کار در بسیاری از کشورهای سرمایه داری است. به علاوه حتی برای کارگرانی که با کاهش ساعات کارشان مواجه بوده اند، افزایش شدت کار، که بخشی از آن ناشی از تغییر تکنولوژیک است، منجر به افزایش هزینه های کار شده است.

خلاصه این که مادام که سرمایه داری به یمن تغییرات تکنولوژیکی موجب افزایش معتنابه تولیدوری می شده است، همۀ این تغییرات به تعداد ساعات کار کمتری نمی انجامیده اند. بنا به تحقیقات کیوتینگ مادیسون و هرمان "در بین سالهای 1870 تا 1998 تولیدوری متوسط کار (که در تولید ناخالص داخلی در هر ساعت کار اندازه گیری شده)، در امریکا 15 برابر و در اروپا 18 برابر افزایش یافته است، در حالی که ساعات کار هر کارگر تقریباً نصف شده است." این روشن است که رشد تولیدوری به خودی خود تضمینی برای کاهش ساعات کار نیست؛ بلکه درست برعکس، علیرغم این دست افزایش، یعنی افزایش تولیدوری، ساعات کار طولانیتر باقی مانده اند. این واقعیت به تردید بزرگی در امکان تحقق پیش بینی کینز، دایر بر 15ساعت کار در هفته تا سال 2030، شده است. به واقع هم، مبتنی بر گرایشهای کنونی، بسیاری از کشورها برنامه هائی با چشم انداز دو برابر کار مورد پیش بینی کینز را در دست اجرا دارند.

پارادوکس ظاهری بین پیشرفتهای تکنولوژیک و کاهش اندک یا حتی افزایش ساعات کار را می توان با دو عامل توضیح داد. عامل اول به آثار و نتایج مصرف گرائی مربوط است. کوشش کارفرمایان سرمایه دار برای ترویج تقاضای بیشتر از طریق تبلیغات و بازاریابی به این معناست که دستاوردهای حاصل از تولیدوری بیشتر به جای آن که به کاهش ساعات کار بیانجامند، به مصرف بیشتر انجامیده اند. کارگران، در دوران پساجنگ، تحت حاکمیت دولتهای قدرتمند رفاه و با حضور اتحادیه های قدرتمند، قادر شدند به دستمزدهای بیشتر و تضمین شده دست یابند، که این به نوبۀ خود به تقویت مصرف می انجامید. در دورۀ پس از سالهای 1970 با افول دولت رفاه و کاهش قدرت اتحادیه ها، کارگران با دستمزدهای درجازده یا نزولی روبرو شده اند، که در صورت حفظ سطح مصرف [و برای حفظ سطح مصرف] یا افزایش آن، ناگزیر به وام گرفتن و هزینه های اعتباری شده اند. در این صورت تأمین مصرف بیشتر به قیمت ساعات کار طولانیتر تمام می شود. این چارچوب می توان گفت که به طور کلی وجود نرمهای قدرتمند مصرف گرائی و تداوم این نرمها، که از طریق تبلیغات و بازاریابی تشویق و تقویت می شده اند، یک مانع قابل توجه در حرکت به سوی جامعه ای با ساعات کار کمتر می شده است.