ضرورت تشکیل اندیشکده های چپ ایران

البته دسته بندی های دیگر و شکل های مختلطی نیز وجود دارد که محور بحث این مقاله نبوده و جای پرداختن به آن ها در این مختصر نیست.

اندیشکده ها در ایران

اندیشکده پدیده تقریبا نوینی در ایران به شمار می آید. در مقایسه با اروپا و ایالات متحد آمریکا، چنین نهادی در ایران نوپا است. متاسفانه موفق به یافتن پژوهشی درباره تاریخ و پیشینه اندیشکده ها در ایران نشده ام. از روی برخی شاهدها و کارکردها می توان نهادهای اندک شماری مانند «سازمان برنامه و بودجه» در زمان سلطنت پهلوی را بعنوان پیش نمونه ای از اندیشکده ها در ایران تلقی کرد. ولی با توجه به داده های موجود، می توان گفت که پدیده اندیشکده به مفهوم و با کارکرد امروزی آن از میانه دهه 60 شمسی به بعد در ایران رشد کرده است. بر اساس آمارهای «برنامه اندیشکده و جوامع مدنی دانشگاه پنسیلوانیا»، در حال حاضر 64 اندیشکده در ایران وجود دارد و کشور ما از لحاظ شمار اندیشکده ها در جایگاه بیست و چهارم قرار می گیرد.

البته حکومتگران ایران، درباره جایگاه ایران، مانند همه موردهای دیگر، صرفا به گزافه گویی می پردازند، که از واقعیت عینی بسیار دور است. از جمله مدیرکل تشکل‌های اسلامی سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی گفته است:‌ «با وجود حدود ۶ هزار و ۸۵۰ اندیشکده در دنیا، ایران اسلامی با ۶۰ اندیشکده رتبه ۱۸را دارد».[i] در میان این 64 موسسه، نهادهایی شبیه «مرکز تحقیقات و مطالعات استراتژیک مجمع جهانی حضرت علی اصغر(ع)» نیز کم نیستند، که به جای آن که نقش اندیشکده را بازی کنند، بیشتر نقش یک «نان دانی» برای گروهی از رانت خواران حکومتی را دارند و کارشان بیشتر فعالیت در زمینه تبلیغاتی و امنیتی است.

[i] https://ana.ir/fa/news/88/463679/%D8%A7%DB%8C%D8%B1
%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%AA%D8%A8%D9%87-18-%
D8%AF%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-60-%D8
%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D8%AF%
D9%87-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%A7%D9%86%D8%AF
%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%
D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%B
1%D8%B3%DB%8C-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4%E2%
80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%AA%D8%B9%DB%8C%DB%8C%
D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF%D9%8
7-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

فهرست ناقصی از اندیشکده های کشورمان را در نشریه «جامعه اندیشکده های ایران»[i] و ویکی پدیا به زبان فارسی[ii] می توان یافت. متاسفانه به دلیل وضعیت سیاسی در ایران، بخش عمده اندیشکده ها در کشورمان وابسته به حکومت اند. گونه های دیگر اندیشکده ها -که درجدول شماره 2 برشمرده شده اند- به دلیل اختناق و سرکوب شدید، نمی توانند به وجود بیایند. پیش شرط کار موفقیت آمیز اندیشکده ها آزادی اندیشه و بیان است. در دولت تمامیت گرای جمهوری اسلامی با ساختار دین سالارانه ولایت فقیهی، که هیچ اندیشه ای را خارج از چارچوب تنگ ایدئولوژیک اش برنمی تابد، اندیشکده ها تنها به ابزاری برای تایید نظریه «رهبر» و «ولی فقیه» بدل می شوند.

متاسفانه نیروهای اپوزیسیون خارج از کشور نیز که زیر ضربه مستقیم حکومت قرار ندارند، با مقوله اندیشکده بیگانه اند. به جز نیروی طرفدار سلطنت که نهادی به نام «پروژه ققنوس ایران» را ایجاد کرده[iii]، نیروهای وابسته به طیف بورژوازی ملی ایران -از نوع مذهبی (ملی-مذهبی ها) و غیرمذهبی (مانند جبهه ملی)- و نیروهای طیف چپ فاقد هرگونه اندیشکده ای هستند.

ضرورت ایجاد اندیشکده های چپ در ایران

نگاهی به تاریخ معاصر ایران نشان می دهد که حزب های چپ و کمونیست، در مرحله های مختلف تاریخی با ایجاد شعبه های مختلف در تشکیلات خود و یا انتشار نشریه های تئوریک، ساختارها و نهادهایی ایجاد کرده اند که کارکرد اندیشکده ای داشته، بدون آن که نام اندیشکده بر آن نهاده و یا با این مقوله آشنایی داشته باشند. این ساختارها و نهادها به دلیل آن که زیرمجموعه ای از تشکیلات سازمان ها و حزب های موجود بوده اند، بنا به دلیل های زیر پایدار نبوده اند:

1. مجاز نبودن در طرح اندیشه ها و تئوری هایی که با برنامه و یا خط مشی حزبی-سازمانی همخوانی نداشته است و در نتیجه رنج بردن از محدودیت های نظری

2. صدمه دیدن از تلاطم های زندگی درون حزبی-سازمانی، به ویژه با تغییرات در مشی سیاسی-نظری و یا تغییرات تشکیلاتی

3. پرهیز و کناره گیری افراد مستقل و نیروهای سیاسی دیگر از این ساختارها و نهادها به دلیل چسبندگی شدید حزبی-سازمانی شان

سرکوب وحشیانه معنوی و فیزیکی نیروهای چپ در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی باعث نابودی ساختارهای تشکیلاتی -که کارکرد اندیشکده ای داشتند- در حزب ها و سازمان های چپ شد؛ آن هم درست در مقطع حساسی که:

• سرمایه داری جهانی دست به تهاجم نولیبرالی خود زده بود

• اردوگاه «سوسیالیسم واقعا موجود» از هم فروپاشیده بود

• موج نوین انقلاب علمی و فنی جهان را درهم می نوردید.

این نکته که در «پیشخوان» حزب ها و سازمان های چپ کشورمان، کتاب ها یا اثرهای پژوهشی درباره سه تحول اساسی اقتصادی-اجتماعی پیشگفته و پیامدهای فلسفی آنها به چشم نمی خورد، حکایت از این واقعیت تلخ دارد. از این هم تلخ تر آن است که برخی از حزب ها و سازمان های چپ هنوز هم در تحلیل وضعیت اجتماعی-اقتصادی پیش و پس از انقلاب اسلامی و مسایل فلسفی-نظری مرتبط با آنها عمدتاً به کتاب ها و اثرهایی که پیش از انقلاب اسلامی نوشته شده اند، رجوع می کنند؛ گویی زمین لرزه های دهشتناک اجتماعی-اقتصادی از کنار این اثرها بدون هیچ تاثیری گذر کرده اند و گویی این نظریه ها حکم آیه های آسمانی را داشته و در برابر داده های جدید درباره مقطع زمانی پیدایش این اثرهای کهنه، مصون از اصلاح و بازنگری اند.

واقعیت این است که اگر نیروی چپ قصد دارد بعنوان یک نیروی اثرگذار اجتماعی مطرح باشد و بخواهد به هژمونی فرهنگی دست یابد، ناگزیر به طرح نظریه های متناسب با زمان و فراخور شرایط جامعه ایران است. شیوه سنتی نظریه پردازی توسط تشکیلات حزبی-سازمانی در دنیای امروز که مدیریت گستره های گوناگون زندگی اجتماعی-اقتصادی-سیاسی بسیار پیچیده شده و نظر کارشناسی نقش کلیدی بازی می کند، دیگر پاسخگو نیست. بدون اندیشکده های چپ، سیاستگذاری موثر و دوام داری ممکن نیست. برای ایجاد چنین اندیشکده هایی چیرگی بر مشکلات زیر اجتناب ناپذیر است:

1. نبود آمادگی ذهنی: روشنگری درباره اهمیت اندیشکده ها و ترویج آگاهی ذهنی، در افکار عمومی نیروهای چپ و در درون حزب ها و سازمان های موجود ضروری است.

2. دستگاه سرکوب پلیسی: بدیهی است که نظام دین سالار هر اقدام کوچکی در راستای اندیشکده های چپ را خطری جدی تلقی کرده و با تمام نیرو بر ضد آن وارد میدان خواهد شد. هشدارهای خامنه ای در رابطه با «هجمه فرهنگی» و کشتار روشنفکران ایران که به قتل های زنجیره ای معروف شد، همگی از جمله به این دلیل بوده و هست که رژیم از کار سازمان یافته اندیشگی که پیش شرط فعالیت جدی سازمان یافته برضد نظام ولایت فقیه است، هراس دارد و می کوشد آن را در نطفه خفه کند. خوشبختانه به برکت فن آوری های مدرن، امروزه می توان سازمان های متمرکز در فضای مجازی و نامتمرکز در دنیای فیزیکی ایجاد کرد که میزان آسیب پذیری آن پایین باشد. همچنین به برکت فن آوری های مدرن امکان ارتباط ناشناس و غیرمستقم با «مرکز» مجازی فراهم است.

3. مشکل مالی: فعالیت های پژوهشی که نیازمند گردآوری داده های آماری یا پژوهش های میدانی و یا جلب همکاری کارشناسان گوناگون اند، بدون سرمایه مالی دشوار خواهند بود. با این حال کماکان بزرگ ترین سرمایه نیروهای چپ را اندیشه های جامعه گرایانه (سوسیالیستی) و مردمی تشکیل می دهند. یافتن کارشناسان داوطلب برای همکاری با اندیشکده های چپ دشوار ولی شدنی است.

پایان سخن

ایجاد اندیشکده ها که بنابه سرشت شان نهادهای غیرمخفی اند، در شرایط اختناق بی شک چالشی دشوار پیش روی نیروهای سیاسی چپ به شمار می آیند. اما آیا به راستی در تاریخ معاصر ایران وظیفه ای پیش روی نیروهای چپ قرار داشته که دشوار و به ظاهر ناممکن نبوده باشد؟

منبع ها

[1] امتیازات تجارت هند شرقی، لندن، 1720، ص 71، برگرفته از «کاپیتال»، مارکس، جلد اول، ص 359، زیر نویس شماره 27، در مجموعه آثار مارکس و انگلس، جلد 23، انتشارات دیتس، برلین 1962

[1] https://www.britannica.com/topic/think-tank

[1] https://people.howstuffworks.com/think-tank.htm

[1] در ویکی پدیا در تعریف جامعه فابین آمده است:

فابینیسم جنبش سوسیالیستی است که که در انگلستان پدید آمد. هواداران این جنبش در سال ۱۸۸۴ در جامعه فابین متشکل شدند و از سردمداران این جنبش، سیدنی و بئاتریس وب، جرج برنارد شاو، گراهام والاس و ه.ج.ولز بودند.فابینیسم یک جنبش مسالمت‌جو است و نام خود را از نام فابیوس، سردار رومی، گرفته‌است که با استراتژی صبورانه و جنگ و گریز، هانیبال سردار کارتاژی را شکست داد. به عقیده فابین‌ها، سوسیالیسم از طریق عکس‌العمل مسالمت‌جویانه و تدریجی جامعه در برابر مالکیت انحصاری و در نتیجه پیشرفت دموکراسی سیاسی و تطبیق اصول دموکراسی بر اقتصاد و توسعه مالکیت کلی و تغییر نظر نسبت به اخلاق اجتماعی و احساس مسئولیت در برابر منافع عمومی، پدید می‌آید. برناردشا و و دیگر فابین‌ها از تئوری ارزش مارکس انتقاد می‌کردند و و پیرو نظریه استوارت میل و هنری جورج بودند. بعد از تشکیل حزب کارگر جامعه فابین به آن پیوست اما موجودیت خود را از دست نداد و به صورت یک گروه روشنفکر برای تحقیق و تبلیغ در داخل حزب باقی ماند.

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%A8%DB%
8C%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%B3%D9%85

[1] https://www.offiziere.ch/?p=10956

[1] مارتین تونرت: اندیشکده ها در آلمان، مشاور بخش سیاسی؟ در نشریه: درباره سیاست و تاریخ معاصر، جلد 51، مرکز فدرال در زمینه آموزش های سیاسی، 2003، ص 30-38.

[1] McGann, James G., "2019 Global Go To Think Tank Index Report" (2020). TTCSP Global Go To Think TankIndex Reports. 17.

https://repository.upenn.edu/think_tanks/17

[1] بنگرید به منبع شماره 7

[1] https://www.offiziere.ch/?p=10956

[i] نشریه جامعه اندیشکده های ایران

https://www.mehrnews.com/news/4830763/%D8%A7%D9%86
%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D
9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B
1%D9%87-%D9%81%D8%B5%D9%84%D9%86%D8%A7%D9
%85%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-
%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D
8%AF%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%DB%
8C%D8%B1%D8%A7%D9%86

[ii] https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%AF%D9%87:%
D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DA%A9%D8%
AF%D9%87%E2%8
0%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D9%85%D8%B3%D8%AA
%D9%82%D8%B1_%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86

[iii] https://iranprojectphoenix.org/