تاریخ و تئوری تعاونی ها - بخش اول

1. مقدمه

در خلال 200 سال گذشته تعاونیها تحولات قابل توجهی را پشت سر گذاشته اند و امروزه، صرف نظر از سطح تکامل اقتصادی-اجتماعی شان در این یا آن جامعه از نقش فزاینده ای در اقتصادها و جوامع سراسر جهان برخوردارند. با این حال، تعاونیها به طور کلی در حاشیۀ تحلیلهای علمی جاری قرار دارند. به علاوه برخورد غالب به تعاونیها، آنها را نوعی سازمان ناکارا و نسبتاً بی تأثیر تلقی می کند، که حضورشان علی القاعده موقتی است و تنها در دوره های بحرانی است که اهمیتی نسبی می یانبد، و البته آن هم برای شرکت کنندگانی به لحاظ اقتصادی-اجتماعی حاشیه ای. حتی آنانی که همدلانه به تعاونیها می نگرند، آنها را سازمانهائی با اهمیت حاشیه ای به شمار می آورند. ازاینروست که پرداختن به نقش تعاونیها در جریان تاریخ و مکث بر درجۀ کارآئی و تأثیر واقعی آنها، چه اجتماعی و چه اقتصادی، دارای اهمیت ویژه است.

تئوریهای اقتصادی معاصر نقش مؤثری در امر تعاون ایفا کرده اند. اما همچنین "لنزهای تئوریک" بدیلی نیز وجود دارند که برتریهای امر تعاون در بخشهای مختلف اقتصادی را به ما می شناسانند و می کوشند به این پرسش پاسخ دهند که چرا این برتریها همیشه تحقق نمی یابند یا مورد بهره برداری قرار نمی گیرند. در واقع شواهد بسیاری وجود دارند که نشان می دهند به لحاظ اقتصادی تعاونیها، در قیاس با همتاهای غیرتعاونی شان، می توانند بالقوه به مراتب کارآتر باشند و می توانند مؤلفه های دینامیک مهمی را در بازارهای رقابتی اقتصادهای کنونی نمایندگی کنند.

2. تعریف

به طور کلی یک تعاونی، شبکه ای داوطلبانه از افراد است که صاحب یک کسب و کار است یا آن را مدیریت می کند، منافع حاصله را بر پایۀ مصرف یا میزان مالکیت تقسیم می کند، و میزان مالکیت در آن علی القاعده بین اعضا برابر است. نفع اعضای یک تعاونی از جمله با تسهیم سود، شرایط و مزایای مناسبتر کار، قیمت کمتر، کیفیت بالاتر محصول، نوع محصول و تنوع آن که ترجیحات اعضا را بهتر تأمین می کند، و دسترسی به اعتبار برای آنان حاصل می شود. اعضای تعاونی آن را بر پایۀ اصل "یک عضو، یک رأی" و با بستری تضمین شده برای مشارکت همگی، کنترل می کنند. اعضا در تعاونی سرمایه گذاری می کنند و بنابراین در سازمان آن از سهم اقتصادی برخوردارند. در یک تعاونی، برخلاف کسب و کار تیپیک خصوصی، ریسک مالی بیشتر در میان استفاده کنندگان و کارگران آن سرشکن می شود؛ در حالی که در یک کسب و کار خصوصی، مالکیت از آن این گروه ها نیست و ریسک مالی هم بر دوش این گروه ها نمی افتد. در برخی از حوزه های قضائی یا در برخی از کشورها، ریسک مالی تعاونیها از طریق حمایت قانونی ناظر بر حدود مسئولیت آنها، محدود می شود.

تعاونیها انواع متعددی دارند که کم اهمیت ترین آنها از نظر کمّی، تعاونی کارگران است. البته تنها در این نوع از تعاونیهاست که وضع عمومی کارگران با آنچه در شرکتهای سنتی بخش خصوصی رایج است، تفاوت قطعی دارد. ضمناً در تعاونیهای در حال ظهور مبتنی بر سهام متعدد نیز این امکان وجود دارد که یک تعاونی غیرکارگری مؤلفه های قابل توجهی را از جوهرۀ تعاونیهای کارگری در سازمان خود وارد کند. بعداً به این نکته خواهم پرداخت.

3. تعاونی کارگری

این نوع تعاونی در مالکیت و کنترل کارگران است و مبنای مناسبات حقوقی آن "یک عضو، یک رأی" است. امروزه روز بسیاری از این نوع تعاونی توسط مدیران و هیئت مدیران پیش برده می شوند. اما حرف آخر در مورد کیفیت مدیریت در بلندمدت را "کارگر-صاحبان" آنها می زنند. یکی دیگر از شاخصهای این نوع تعاونی سیستم مدیریت با لایه های سلسله مراتبی (هیرارشیک) بسیار محدود، در مقایسه با شرکتهای خصوصی معمولی است. تعاونیهای کارگری در درجۀ نخست برای تأمین منافع کارگر-اعضای آنها، در تقابل با حداکثرسازی سود یا افزایش ارزش سهام در کوتاه مدت که هدف شرکتهای خصوصی است، شکل می گیرند. حفظ و افزایش اشتغال در اغلب موارد یکی از محدودیتهای الزامی برای تعاونی کارگران است. سود یا مازاد حاصل می تواند بر مبنای اصل عضویت یا ساعت کارکردۀ هر عضو، یا ترکیبی از این دو، بین کارگران توزیع شود یا برای گسترش تعاونی یا ارتقاء کیفیت آن برای تقویت توان رقابت آن سرمایه گذاری شود. تعاونیهای کارگری، مثل شرکتهای سنتی، اگر بخواهند باقی بمانند و در بازارها جلوه ای داشته باشند، باید توجه خاصی به هزینه های تولیدشان داشته باشند. این نوع تعاونی به وسعت در بخشهای پردازش و خدمات حضور دارند، و البته حضورشان در بخش تولید کارخانه ای نیز ابداً بی اهمیت نیست.