۵ دسامبر برابر با ۱۴ آذر از سوی سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد به‌عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده و اين روز با هدف جلب توجه ها به اهمیت خاک و مدیریت پایدار آن، گرامی داشته می شود. از سوی سازمان ملل سال ۲۰۱۵ سال جهانی خاک و دهه ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵ نیز دهه خاک اعلام شد. شعار روز جهانی خاک در سال ۲۰۱۹ " توقف فرسایش خاک، حفظ آینده ما" انتخاب شده بود و هدف آن افزایش آگاهی مردم و دولت‌ها در مورد اثرات سوء ناشی از فرسایش خاک بود. موضوع روز جهانی خاک سال ۲۰۲۳ "خاک و آب، منبع حیات" انتخاب شده است.
خاک، منبع عظیم و ثروت گرانقدری است که بسیاری از مسائل حیاتی و نیازهای ضروری انسان و جامعه به آن وابسته است. بیش از ۹۵ درصد نیازهای غذایی بشر و درصد قابل توجهی از پوشاک و سایر مایحتاج جمعیت رو به رشد انسان در بستر خاک تولید و تأمین می‌شود.
خاک، عمدتا از مواد معدنی و مواد عالی تشکیل شده است. مواد معدنی در اثر متلاشی شدن سنگ‌ها در زمانی بسیار زیاد و تحت تأثیر عوامل طبیعی تشکیل شده است. خاک، حاوی موجودات زنده و مواد آلی و بستر طبیعی برای رشد و نمو گیاهان است. خاک، اساس و زیربنای کشاورزی است و ادامه حیات و بقای انسان، حیوانات و گیاهان بدون آن ممکن نیست. خاک، از منابع مهم پالاینده و تصفیه‌کننده طبیعت است.
در مقیاس عمر انسان، خاک یک منبع غیرقابل تجدید محسوب می شود. به گونه ای که برای تشکیل ۱۰ میلی متر خاک در شرایط طبیعی (مانند مراتع) حدود يک قرن زمان نياز است.. به عبارتی توليد هر سانتی متر خاک در اين شرايط بيش از يک قرن زمان نياز دارد. با این حال عوامل بسیاری کمیت و کیفیت خاک را تهدید می کنند.
تخریب خاک از گذشته وجود داشته ولی از قرن گذشته به دلیل عمدتأ انسانی نیاز فزآینده به منابع جدید تولید غذا، سرعت تخریب خاک افزایش یافته است. در این بین فرسایش آبی خاک حدود ۹۹ میلیارد هکتار از اراضی جهان را تحت تأثیر خود قرار داده و از گسترده ترین عوامل تهدید کننده خاک از نظر کیفیت و کمیت به حساب می آید، به گونه ای که فرسایش خاک یکی از جدی ترین مسائل زیست محیطی و سلامت عمومی جهان تبديل شده است. در مقیاس جهانی بیشترین مساحت تحت تأثیر فرسایش آبی به ترتیب در آسیا، آفریقا، آمریکای جنوبی، اروپا، استرالیا، آمریکای شمالی و در نهایت آمریکای مرکزی مشاهده شده است.
راهکارهائی برای جلوگیری از فرسایش یا به حداقل رساندن آن وجود دارد. از جمله:
ـ استفاده از شخم حفاظتی یا سیستم کشت بدون شخم
ـ استفاده از شخم سطحی و افزودن مواد آلی به خاک
ـ استفاده از گیاهان پوششی
ـ استفاده از مالچ‌های آلی یا مصنوعی در سطح خاک.
ـ استفاده از بادشکن‌های طبیعی یا مصنوعی
ـ احیا و اصلاح و محافظت از مراتع
ـ تغییر سیستم آبیاری جهت جلوگیری از فرسایش خا
ـ کشت گیاهان در جهت عمود بر شیب زمین
ـ سازوکار ماليات
ـ کشت فراسرزمینی
فرسایش خاک در ایران بسیار بحرانی است. سالانه دو میلیارد تن خاک در کشور ما فرسوده می‌شود که عددی باورنکردنی و خطرناک است. ایران در رابطە با فرسایش خاک در صدر کشورهای جهان قرار دارد. فرسایش خاک در دنیا حدود ۳ تا ۵ تن در هکتار است. اما در ایران این مقدار به ۲۵ تن می‌رسد. یعنی پنج برابر میانگین جهانی. وضعیت خاک‌های ایران از نظر فرسایش رتبه اول در جهان، سه برابر متوسط قاره آسیا و بالاترین میزان فرسایش بین کشورهای در حال توسعه است.
در حالی که ۹۸ درصد از محصولات کشاورزی کشور ما در خاک تولید می‌شوند و دو درصد باقی مانده مربوط به گلخانه‌هاست. خاک علاوه بر کشاورزی، در صنعت، شهرسازی و جاده‌سازی نیز به عنوان یک عنصر مهم تلقی می‌شود. بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی کشور ما مانند فرونشست زمین، کم‌آبی، ریزگرد و ... به طور مستقیم وابسته به خاک است. اگر خاک کشور حفظ شود و بافت آن تخریب نشود، می‌تواند سالیانه ۴۰ تا ۵۰ درصد از مصرف آب کاسته شود. این رقم می‌تـواند ما را از بحران کم‌آبی نجات دهد.
بر اساس برآورد‌هایی که از زیان اقتصادی ناشی از فرسایش خاک در دنیا انجام شده، ارزش اقتصادی هر تن خاک از دست رفته ۲۸ دلار تعیین شده است؛ بنابراین اگر میزان فرسایش خاک در ایران را همان دو میلیارد تن در سال در نظر بگیریم سالانه ۵۶ میلیارد دلار به کشور خسارت وارد می‌شود.
عوامل متعدد در فرسایش خاک ایران دخالت دارند. اما عامل اصلی فرسایش خاک ایران انسانی است. تغییر کاربری اراضی يکی از عوانل مهم در فرسايش خاک در ايران است. زمین‌هایی که پیش از این جنگلی بوده‌اند و گونه‌های مختلف گیاهی در آن‌ها وجود داشت، امروز تبدیل به زمین های کشاورزی شده اند. هم چنین بسیاری از اراضی ما تبدیل به مناطق مسکونی و ويلا شده و کیفیت خود را از دست داده‌اند.
در ایران طی یک دوره حدود ۵۰ سال (۱۳۴۴ تا۱۳۸۰)، فقط در شش کلان‌شهر بیش از ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی حاصلخیز و درجه یک کشاورزی به مناطق شهری، مسکونی، صنعتی و... تبدیل شده و از آن سال تاکنون نیز این تغییر و تخریب‌ها در ۳۱ استان، ۳۹۷ شهرستان، یک‌هزار و ۳۳۱ شهر و بیش از ۹۰ هزار آبادی در سراسر کشور در جریان است.
یکی ديگر از عوامل فرسایش خاک در کشور ما، از بین رفتن جنگل‌ها است. کاری که با سرعت زیادی در حال وقوع است و فجایعی مثل جاری‌شدن سیلاب‌های مخرب سندی بر این ادعاست. جنگل‌های هیرکانی شمال تقریبا در ۵۰ سال اخیر نصف شده اند و جنگل‌های بلوط هم با ۴۰درصد تخریب روزگار سختی را سپری می‌کنند.
با وجود اينکه فرسايش خاک ۵ برابر ميانگين جهانی است، به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم، سالیانه ۲.۵ میلیارد تن خاک از کشور خارج می‌شود.
وخامت بحران فرسايش خاک در ایران از بحران آب کمتر نیست. خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی کشور است که تاکنون بیش از منابع طبیعی دیگر نادیده گرفته شده است. بدون خاک بارور و حاصلخیز، امنیت غذایی به‌خطر افتاده و گرسنگی و سوءتغذیه گسترش خواهد یافت. اما جمهوری اسلامی به حفظ و مديريت خاک توجهی ندارد و جلو قاچاق خاک و زمين خواری را نمی گيرد. خطر فرسايش خاک جدی است. اگر اقدامات جدی برای کاهش فرسايش خاک صورت نگيرد، در دهه های آتی، خاک چندانی برای کشاورزی و تامين نيازهای غذائی مردم باقی نخواهد ماند.
افزایش مداوم فرسایش خاک حاکی از بی توجهی و ندادن بهای لازم حکومت بە این مسئلە حیاتی است و نشانەای از تغییر رویە حکومت در این خصوص دیدە نمی شود، بهمین جهت نهادها و طرفداران حفظ محیط زیست لازم است برای نشان دادن اهمیت قضیە و ایجاد نیروی فشار بە حکومت برای تغییر رویە آن تلاشهای خود را بیشتر کنند
گروه کار محيط زيست
افزودن دیدگاه جدید