این آخرین سیلاب نیست!

مژگان جمشیدی

16 خرداد 1399- 4 سال پیش در این روز گروهی از فعالان محیط زیست و کوهنوردان مشهدی، در انتهای بلوار دلاوران در مجاورت ارتفاعات جنوبی مشهد تجمع کردند. آنها مقابل بیل مکانیکی ها و کامیون های حامل سنگ، ایستادند و برای دقایقی مانع از تردد ماشین آلات شدند تا شاید صدای اعتراض شان به گوش مسوولان شهری و استانی برسد. گرچه تا آن زمان، نزدیک به 56 آبراهه و مسیل در محدوده 5 کوه در بخش جنوبی مشهد با حمایت مسوولان شهری و استانی به طور گسترده ای تخریب شده و اعتراضات نیز بی پاسخ مانده بود اما محیط زیستی ها مسیری را که از ابتدای دهه نود برای روشنگری نسبت به پیامدهای تخریب کوه های مشهد آغاز کرده بودند همچنان ادامه می دادند. حالا اما همان منطقه ای که در یک دهه اخیر، مورد هجوم بی امان معدنکاوان و راهسازان و بسازبفروش ها و بعضا نهادهای خاص! قرار گرفته بود با یک بارش 38 میلیمتری در کمتر از 40 دقیقه با چنان سیلاب مرگباری مواجه شد که پیامدش منجر به مرگ شهروندان شده و خسارات زیادی به راه ها و خودروها و منازل مسکونی نیز وارد شد. آنچه در مشهد در روز چهارشنبه هفته گذشته به وقوع پیوست دقیقا مشابه سیلاب امامزاده داوود تهران، فیروزکوه، قم و شیراز در سال های اخیر بود که منجر به کشته و مجروح شدن شمار قابل توجهی از مردم شد و علت تشدید خسارات این سیلاب ها مشخصا دستکاری در رودخانه ها و مسیل ها و کوه های بالادست بوده است. قطعا این آخرین سیلاب نیست و سیل های دیگر، نه فقط در مشهد که حتی در تهران و اصفهان و شیراز و دیگر شهرهای کشورمان به دلیل تخریب گسترده کوهستان ها و روددره ها در راه است و اگر فکری نشود با این حجم از تغییراتی که در نیم قرن اخیر به دلیل سوء مدیریت در طبیعت ایجاد کرده و رژیم رودخانه ها را تغییر دادیم و خاک بالادست نیز به شدت سست و مستعد رانش و زمین لغزش شده و برخی نقاط را هم از پوشش گیاهی خالی کردیم، سیل های بعدی ویرانگرتر خواهد بود.

گرچه به نظر می رسد این بار هم، درس نخواهیم گرفت چون اساسا در کشور ما کمتر موردی را می توان سراغ داشت که نهاد و یا فردی مسوولیت اشتباهات مدیریتی اش را بر عهده گرفته باشد. غارت منابع آب و خاک با تخریب های گسترده در کوهستان ها و تالاب ها و رودخانه و جنگل ها و مراتع کشور به بهانه توسعه و گاهی هم با ضرب و زور افراد و نهادهای فراقانونی همچنان ادامه دارد. حال آنکه سازمان هواشناسی و پژوهشکده اقلیم شناسی مشهد 9 سال قبل با انتشار گزارش چشم انداز اقلیم ایران نسبت به وقوع خشکسالی ها و سیلاب های شدید در کشور تا سال 2100 هشدار داده بود. با این حال طرح های عمرانی کشور همچنان مطابق میل و سلیقه افراد رده بالای دولتی طراحی و اجرا می شود بی آنکه ردپایی از برنامه های سازگاری با تغییر اقلیم در چشم انداز مدیریتی و برنامه ریزی کلان کشور وجود داشته باشد. بارش های سیلابی در سرزمین ما همیشه از گذشته وجود داشته است اما در هیچ دوره ای همچون دهه های اخیر سیلاب ها اینقدر پرتعداد نبوده است. به گفته بهلول علیجانی، اقلیم شناس نام آشنای کشورمان؛ «بی نظمی در بارش های ایران یکی از ویژگی های اصلی اقلیم ماست که با وقوع تغییر اقلیم این بی نظمی ها بیشتر هم شده است. بنابراین اگر در نتیجه بارش زیاد و سیلاب، خسارت می بینیم مقصر خودمان هستیم که یا کشورمان را هنوز نشناخته ایم و یا به حرف کسانی که کشور را از نظر اقلیمی می شناسند هنوز هم گوش نمی کنیم!» او می افزاید: ما می دانیم بیش از 50 درصد میزان بارش سالانه ایران در طول سال فقط در عرض چند روز اتفاق می افتد و اساسا بارش در ایران هیچ وقت مداوم نبوده و این طبیعی است. اینکه ما مسیل ها را پر می کنیم و یا پوشش گیاهی بالادست حوضه های آبخیز را از بین می بریم تا آب نتواند جذب زمین شود و یا کانال های درون شهری را متناسب با بارش های سیلابی طراحی نمی کنیم و یا در مسیر رودخانه و یا بستر و حریم ساخت و ساز می کنیم و یا پل ها را کوتاه و جاده ها را غیر کارشناسی و در هر جایی طراحی می کنیم که با سیل خراب شود مقصر خودمان هستیم نه سیلاب. به گفته او تغییر اقلیم و گرمایش جهانی این بی نظمی ها را بیشتر می کند و ما باید خودمان را با این شرایط سازگار کنیم چه خشکسالی های سخت و چه بارش های سیلابی و ناگهانی تا غافلگیر نشویم. حتی حکیم فردوسی نیز نزدیک به یکهزار سال قبل گفته بود: «به جویی که یک بار بگذشت آب / نسازد خردمند در آن جای خواب». همین یک بیت شعر از این شاعر حماسه سرای ایرانی کافی است تا دریابیم دست کم وقوع سیل در سرزمین ایران امری رایج بوده اما اینکه چرا با وجود این همه شواهد تاریخی و علمی، همچنان قطار توسعه ناپایدار با سرعت هر چه تمام تر و به قیمت نابودی طبیعت پیش می رود شاید به این دلیل باشد که منافع کوتاه مدت فردی بر منافع بلندمدت ملی ارجحیت پیدا کرده است.