توضیح: مطلب حاضر صرفاً برای آشنائی با یک نگاه متفاوت، یک "نگاه از جایگاه آسیا"، به جنگ اوکراین عرضه می شود.
تجاوز روسیه به اوکراین خشم علیه روسیه را برانگیخته و رگبار تحریمهای اقتصادی بسیاری از دولت‌های غربی را موجب شده است. برخی، مانند آلمان، پس از سال ها سینه زدن زیر علم آمریکا، حالا هزینه های نظامی خود را افزایش داده اند. هستند تحلیلگرانی که در ویرانگریهای جنگ اوکراین چشم انداز دلگرم کننده ای را یافته اند. مایکل بکلی و هال برندز، در مقاله ای مندرج در فارین افرز ماه مارس، می نویسند که واکنش بین المللی به تجاوز روسیه "پیامدهائی فراتر از بحران کنونی خواهد داشت". آنها می افزایند که پاسخ هماهنگ به اقدامات ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، "می تواند موجب تحکیم ائتلافی جهانی شود که دموکراسیها را علیه روسیه و چین متحد می سازد، و از این طریق جهان آزاد را برای یک نسل آینده تضمین می کند". این دیدگاه، جنگ روسیه در اوکراین را یک مقطع تعیین کننده در رقابت جهانی بین خودکامگی و دموکراسی تلقی می کند، و بر این باور است که دموکراسیها - که اینک بر اثر نقض فاحش موازین [بین المللی] توسط پوتین متنبه شده اند، مجدداً در یک نظم پرقدرت بین المللی لیبرال با هم متحد خواهند شد.
این خیالبافی است. جنگ [اوکراین] بدون شک یک رویداد تکاندهنده است که پیامدهای عمیقی برای روسیه، همسایگان نزدیک آن و بقیه اروپا خواهد داشت؛ اما نه موجب آرایش مجدد نظم جهانی خواهد شد و نه گواهی بر رویاروئی نهائی ایدئولوژیک دموکراسی ها علیه چین و روسیه است. از هرچه بگذریم، دست کم این هست که بسیاری از بزرگترین دموکراسیهای جهان، از جمله هند، تاکنون به کمپین اقتصادی تحت رهبری امریکا علیه روسیه نپیوسته اند و حتی به صراحت این تجاوز را محکوم نکرده‌اند. این جنگ، بس مقدم‌تر از تحکیم ائتلاف "جهان آزاد"، گویای عدم انسجام اساسی آن است. در هر صورت، نظم جهانی آینده نه در اثر جنگ در اروپا، بلکه در اثر کشاکشهای جاری در آسیا تعیین خواهد شد، که رویدادهای اوکراین تأثیر محدودی بر آنها دارند.
توهمات بزرگ
بسیاری از کشورها اقدام روسیه را سرزنش و محکوم کرده اند، اما محکومیت جهانی نبوده است. واکنشهای جوراجور به جنگ، دیدگاه دایر بر رودرروئی دموکراسیهای همسو با ایالات متحده در برابر حکومت‌های خودکامه همسو با روسیه را مشوب کرده اند. چندین کشور دموکراسی بزرگ، به ویژه هند و آفریقای جنوبی، به قطعنامه خروج روسیه از اوکراین در مجمع عمومی سازمان ملل در ۲ مارس رأی ممتنع دادند. دموکراسیهای بزرگ در آمریکای لاتین، از جمله برزیل و مکزیک، از شرکت در تحریم ها خودداری کرده اند. نزدیک به نیمی از کشورهای آسیایی و آفریقایی نیز به قطعنامۀ مذکور رأی ممتنع یا منفی دادند. تنها سه کشور آسیایی - ژاپن، سنگاپور و کره جنوبی - با تمام قوا به تحریم های آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه پیوسته اند.
البته که کشورهای آسیایی از این تجاوز نگران شدند. پس از انتشار خبر "قمار پوتین"، بازارهای سهام در سراسر منطقه به شدت سقوط کردند. اما بیشتر نظرات در پایتخت‌های آسیایی، این درگیری را نه یک کشمکش دورانساز جهانی، بلکه جنگی بین اروپاییها بر سر نظم امنیتی اروپا می‌دانند. بله، این درگیری محاسبات امنیتی اروپا را اساساً تغییر داده است. کشورهای اروپای غربی تلاش کرده اند تا بنیۀ دفاعی خود را تقویت کنند، آلمان روند تسلیح مجدد را اعلام کرده است، ناتو بیش از هر زمان دیگری متحد شده است، و اتحاد ماوراء اطلس دوباره تقویت شده است. حدت بیسابقه تحریمهای اقتصادی اتحادیه اروپا و ایالات متحده علیه روسیه، نشانه ای از این وحدت جدید غربی است.
اما از منظر آسیایی، جنگ در اوکراین بیش از آن که مبشر تغییراتی در آینده باشد، مبین تغییری است که همانا پیشتر رخ داده است. این واقعیت که جنگی بین اروپاییها در خاک اروپا در جریان است، بازتابی از تغییر ژئوپلیتیک جهانی پس از جنگ سرد است. پیشتر از آن، زمانی که اروپا خط گسل مرکزی در رقابت بین ابرقدرت ها بود، هیچ جنگی در آن صورت نگرفت. مرزها منجمد ماندند، مبادا که هر تغییری در آنها موجب درگیری بین دو قدرت هسته ای گردد. اما با پایان جنگ سرد، درگیری در اروپا – چه در یوگسلاوی سابق در دهه ۱۹۹۰ و چه امروز در اوکراین - علیرغم برخی هشدارهای هراسناک آخرالزمانی امروزی، نه غیرقابل تصور بوده است، و نه سرشار از خطر نابودی یا تبدیل به یک جنگ جهانی. اروپا نمایشی در جنب صحنۀ اصلی یک درام ژئوپلیتیک، یعنی آسیاست.
امروزه مرکز ثقل اقتصاد جهان از اقیانوس اطلس به شرق اورال منتقل شده است. اختلافات ژئوپلیتیکی و معضلات امنیتی که می توانند نظم جهانی را تحت تأثیر قرار دهند، در آسیای دریایی متمرکز اند. دنیا هم در جستجوی تعادلی جدید برای مواجهه با عروج چین است. دینامیسم سیاسی پیچیده در آسیا به سادگی جای خود را به یک رویارویی ولو شدید در اوکراین نمی دهد. سیاست گذاران در کشورهای غربی نباید فکر کنند که اقدامات آنها در جبهه های جدیدی در اروپا، میدانهای مبارزه گسترده تری را در آینده شکل خواهند داد.
یک گزینۀ ناخوشایند
مطمئناً جنگ در اوکراین تأثیرات ثانوی قابل توجهی بر کشورهای آسیایی– بر چشم انداز اقتصادی آنها در زمینه تأمین انرژی، فلزات گرانبها و استراتژیک، کودها و غلات - خواهد داشت. کاهش رشد اقتصاد جهانی ناشی از افزایش قیمت نفت و گاز، به ویژه بر کشورهای آسیایی که حدود ۶۰ درصد واردات نفت خام در اقتصاد جهانی به مجموعۀ آنها متعلق است، تأثیر خواهد گذاشت. افزایش هزینه تولید کودهای پرانرژی، درد ناشی از خروج از بازار گندم روسیه و اوکراین را – با بیش از ۲۵ درصد گندم مورد معامله در جهان - تشدید می کند.
در میان اقتصادهای آسیائی، چین احتمالاً بیشترین بده بستان اقتصادی با روسیه را دارد: در واردات مواد غذایی، انرژی و برخی محصولات دیگر از روسیه، و به عنوان بازاری برای صادرات انواع مخصولات اش به روسیه. این کشور اوکراین را هم، پس از روسیه و فرانسه، سومین منبع تسلیحات وارداتی خود به شمار می آورد. چین عجالتاً در مواضع عمومی خود، از میان روسیه و اوکراین طرف روسیه را گرفته است، اما مناسبات این کشور با روسیه به هیچ وجه نمی تواند با وابستگی اقتصادی آن به غرب مقایسه یا جایگزین این مناسیات گردد. چین احتمالاً می‌خواهد از تحریمهای ثانویه اجتناب کند و بنابراین منتفی نیست که تحریمهای امریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه را، اگر نتواند آنها را دور بزند، به اجرا درآورد.
بقیه آسیا به طور قابل توجهی کمتر از چین در کار تجارت با روسیه است. سرمایه گذاری روسیه در جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا بسیار کم یا اصلاً هیچ است. درست است، این کشورها بر اثر جنگ دچار تلاطماتی خواهند شد. مثلاً تمام کشورهای جنوب آسیا عمدتاً واردکنندۀ نفت، و در برابر افزایش قیمت ها آسیب پذیر اند؛ آن هم درست در زمانی که اقتصاد آنها هم اکنون نیز تحت تأثیر تورم و شوکهای ناشی از بیماری کووید-۱۹ قرار گرفته است. در دو سال آینده در اکثر کشورهای آسیای جنوبی انتخابات برگزار خواهد شد. بسیار محتمل است که رهبران کنونی این کشورها، به جای دست زدن به اقداماتی که از نظر اقتصادی در بلندمدت مناسب اند، تصمیماتی پوپولیستی برای مدیریت نوسان قیمتها، کاهش قیمتها، تخصیص یارانه ها، و افزایش دیون اخذ کنند.
اما جنگ تغییری اساسی در دینامیسم ژئوپلیتیک در آسیا ایجاد نخواهد کرد، مگر آن که امریکا از استراتژی هند و اقیانوسیه ای خود بسیار منحرف شود. بسیاری از کشورهای آسیایی، از جمله متحدان ایالات متحده، از نظر اقتصادی به چین وابسته اند، اما برای امنیت خود به ایالات متحده اتکا دارند. هند یک نمونه است. تجارت این کشور با چین در دو سال گذشته با وجود سردی روابط سیاسی و تشدید آرایش نظامی و درگیری‌ها در مرزهای مشترک، رکورد جدیدی را از خود باقی گذاشته است. در عین حال روابط امنیتی و اطلاعاتی هند با ایالات متحده به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. سهم روسیه واردات تسلیحات هند، که در سال ۲۰۰۲ برابر ۸۸ درصد بود، در سال ۲۰۲۰ به ۳۵ درصد کاهش یافته بود. در این سال سهم امریکا و متحدانش به ۶۵ درصد رسیده بود. هند بخش بزرگی از پلاتفرم‌های قدیم روسی را حفظ می کند، اما روند تنوع بخشی در واردات تسلیحات آن قطعی و ثابت است.
این دینامیسم "وابستگی و تشریک چندجانبه" در آسیا یک قاعده است و برای هر قالب گذاری غربی، دایر بر رویارویی بزرگی با حکومت‌های خودکامۀ چین و روسیه، مشکل می آفریند. هند به دلیل عدم تمایل به صحبت علیه جنگ در اوکراین انتقادهای زیادی را به خود خریده است (ضمناً هند به قطعنامۀ شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت تجاوز روسیه به اوکراین رأی ممتنع داد). حتی مقامات امریکا به هند هشدار داده اند که از پذیرش پیشنهادهای روسیه، که ممکن است کرملین را در دور زدن تحریم‌ها کمک کند، خودداری کند.
جنگ [اوکراین] هند را در برابر انتخابی ناخوشایند بین غرب و روسیه قرار داده است؛ انتخابی که هند تمام تلاش خود را برای پرهیز از آن به خرج داده است. امریکا یک شریک اساسی و غیرقابل چشم‌پوشی در امر نوسازی هند است، و روسیه نیز به دلایل ژئوپلیتیکی و نظامی همچنان یک شریک مهم آن باقی مانده است. روسیه مایل به همکاری در تکوین و تولید فناوری‌های دفاعی حساس مانند موشک برهموس و به اشتراک گذاشتن زیردریایی‌های هسته‌ای با هند است. و این در حالی است که آمریکای شمالی و اروپا امکان دسترسی هند به تکنولوژی‌ها، بازارها و سیستم‌های مالی و آموزشی پیشرفته‌ای را فراهم می‌کنند که روسیه نمی‌تواند با آنها برابری کند. ایالات متحده یک شریک ضرور برای امنیت دریایی هند در اقیانوس هند و اقیانوس آرام است، از جمله همکاری این دو کشور زیر نام پیمان Quad، که استرالیا و ژاپن را نیز در بر می گیرد. اما در حال حاضر که ایالات متحده دیگر در افغانستان حضور نظامی ندارد، منافع هند در اوراسیا مستلزم همکاری با روسیه و ایران است. بنابراین دیپلمات‌های هندی ترجیح داده اند بر لزوم راهیابی برای خروج از جنگ در اوکراین از طریق مذاکره تاکید کنند و نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، پوتین و ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، را مصراً به گفتگوی مستقیم با هم تشویق کرده است؛ تا از این طریق هرچه سریعتر به بحران پایان دهند.
هند مخالفت اش را با تهاجم روسیه، با تأکید مجدد بر حمایت خود از تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین، به ظرافت بیان کرده است. مبتنی بر تجارب گذشته، می‌توان گفت که مقامات هندی نارضایتی خود را به طور خصوصی نیز با همتایان روسی خود در میان گذاشته اند. افکار عمومی در هند در مورد تهاجم روسیه به اوکراین متفرق است، اما بسیاری از شخصیت‌های عمومی برجسته، راسخ‌تر از دولت به محکوم کردن تجاوز برخاسته اند. با این حال این انتظار که دهلی نو مواضع رسمی تندتری در برابر مسکو اتخاذ کند، غیرواقعی است و انتقاد و فشار غرب به احتمال بسیار جامعه ای پسااستعماری همچون هند را تحت تأثیر منفی قرار دهد.
هر قدر هم که سیاستگذاران غربی ادعا کنند که از حمله روسیه به اوکراین شوکه شده اند، اما لابد توجه دارند که رفتاری مشابه رفتار روسیه نه بیسابقه است و نه مبین تغییری واقعی در رفتار مرسوم دولت‌های بزرگ، چه در اروپا و چه در هر جای دیگر. نقض حاکمیت اوکراین و تمامیت ارضی آن عیناً چیزی است که آسیا در گذشته توسط قدرت‌های بزرگ دیده و تجربه کرده است. فهرست طولانی مداخلات و تهاجمات خارجی (از جمله حمله امریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و جنگ ویتنام)، جنگ‌های نیابتی و "مناقشات منجمد" که هر روز تلفاتی را به بار می آورند، دلیلی بر این است که قدرت‌های بزرگ علاقه مند اند در بارۀ حقوق ناظر بر حاکمیت و تمامیت ارضی فقط حرف بزنند، ولو که این حقوق مکرراً نقض شوند. علاوه بر این به سختی می توان دولت قدرتمندی را در همین تاریخ معاصر یافت که خود مرتکب چنین اعمالی نشده باشد. این نکته اقدامات روسیه در اوکراین را توجیه نمی کند، اما نشان می‌دهد که تحلیلگران و سیاستگذاران باید در نحوه قالب گذاری رقابت‌ها و در خواسته هاشان از کشورهای آسیایی و آفریقایی، ظرافت به مراتب بیشتری به خرج دهند.
مرزی عبورناپزیر؟
صرف نظر از این که جنگ در اوکراین چقدر طول بکشد، غرب چگونه روسیه را منزوی کند و آثار بازارهای ثانویۀ جنگ بر اقتصادهای آسیایی چه باشند، بعید است که موازنه قدرت در آسیا به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار گیرد. قطعاً فروپاشی کامل دولت روسیه پیامدهای جدی ای به بار خواهد آورد، اما فعلاً چنین آخروعاقبتی محتمل به نظر نمی رسد. این جنگ شکاف قدرت نظامی را در آسیا - نه بین امریکا و چین و نه بین تعداد زیادی از قدرت‌های میانی و زیرمنطقه ای آسیائی - از بین نخواهد برد. این گروه دوم همچنان ناگزیر به مذاکره با "ابرقدرت یگانه" و چین خواهد بود. این نیز بعید می نماید که یک اتحاد مستحکم غربی، ولو که اکنون چنین اتحادی تقویت شده باشد، تا زمانی که به مهار روسیه در اروپا مشغول است، انرژی لازم را برای ایفای نقش فعال یا معناداری در معضلات امنیتی در آسیا بیابد.
به نظر می رسد جنگ در اوکراین به جای تحکیم نظم جهانی به چندپارگی بیشتر آن بیانجامد. جنگ اوکراین، اکنون که کشورهای اروپایی به جای اتکای فزون از حد به ایالات متحده، سهم بیشتری را در دفاع از خود به عهده گرفته اند، الزام و اشتیاق به خودمختاری استراتژیک اروپا را تقویت کرده است. این جنگ همچنین وقوف و حساسیت آسیا را به تمایزات خود – یعنی تمرکز آن بر ثبات، تجارت و توجه به سود و زیان نهایی، که در 40 سال گذشته به خوبی به کشورهای آسیایی خدمت کرده – تقویت کرده است. جنگ اوکراین احتمالاً اقتصادهایی را که هم اکنون نیز در اثر پاندمی یا کناره گیری از روند جهانی شدن در دهه گذشته متزلزل شده اند، به چالش خواهد کشید. آثار مرکب اقتصادی و سیاسی جنگ احتمالاً کشورهای آسیایی را متقاعد کند که در راستای روندی که پیشتر در اثر پاندمی آغاز شده، باز هم بیشتر به خودشان اتکا کنند.
اما تجاوز روسیه مرزی بین دوستان و دشمنان جهان آزاد نمی کشد. یک مبارزۀ جهانی بین خیر و شر در راه نیست. آن ناظرانی که امیدوارند از خرابه های ماریوپل و خارکف مناقشه ای با این ابعاد درگیرد، ناامید خواهند شد.
---
* شیوشانکار منون (Shivshankar Menon) دیپلمات سابق هندی است که از سال 2010 تا 2014 به عنوان مشاور امنیت ملی مانموهان سینگ، نخست وزیر هند خدمت کرده است. او در حال حاضر استاد مدعو روابط بین الملل در دانشگاه آشوکا است.
افزودن دیدگاه جدید